Niezasadnie zwróconego podatku fiskus nie powinien odzyskiwać w postępowaniu cywilnym

Jak podkreślił Rzecznik Praw Obywatelskich w piśmie skierowanym do resortu finansów, wobec niemożności dochodzenia należności w trybie publicznoprawnym, organy poszukują innej podstawy prawnej, która umożliwiłaby kontynuowanie dochodzenia roszczeń. Podatnicy otrzymują wezwania do zapłaty równowartości nadpłaconego podatku, który został im uprzednio zwrócony, pod rygorem skierowania sprawy na drogę cywilnego postępowania sądowego z ewentualnym wnioskiem o zawezwanie do próby ugodowej.

Po odmowie zwrotu należności Prokuratoria Generalna Rzeczypospolitej Polskiej w imieniu organu podatkowego występuje przeciwko podatnikom z pozwem do sądu cywilnego na podstawie art. 410 ustawy z dnia  23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny w związku z art. 405 Kodeksu cywilnego, a więc w ramach instytucji nienależnego świadczenia oraz bezpodstawnego wzbogacenia.

Na gruncie cywilnoprawnym nienależne świadczenie jest postacią bezpodstawnego wzbogacenia (art. 410 § 1 Kodeksu cywilnego).

W świetle art. 410 § 2 Kodeksu cywilnego świadczenie jest nienależne, jeżeli ten, kto je spełnił nie był w ogóle zobowiązany lub nie był zobowiązany względem osoby, której świadczył, albo jeżeli podstawa świadczenia odpadła lub zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty lub czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia.

Z powyższego wynika, że zasadniczo zwrotu nienależnego świadczenia można żądać w przypadku odpadnięcia podstawy prawnej świadczenia. W ocenie Skarbu Państwa, jako strony powodowej, sprawa o zwrot nienależnie zwróconej nadpłaty podatku jest sprawą cywilną w rozumieniu art. 1 Kodeksu postępowania cywilnego. Powód występując z pozwem dochodzi od strony pozwanej zwrotu świadczenia, którego podstawa prawna odpadła.

W ocenie Skarbu Państwa w sytuacji, gdy na gruncie prawa podatkowego nie ma możliwości dochodzenia zwrotu należności podatkowych, jedyną możliwością wystąpienia o zwrot środków wypłaconych podatnikowi jest skorzystanie z drogi cywilnoprawnej i instytucji nienależnego świadczenia.

Jak podkreślił RPO, pojawia się tu pytanie o dopuszczalność drogi sądowej w sprawach, w których Skarb Państwa dochodzi zwrotu kwot wypłaconych podatnikowi na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego o nienależnym świadczeniu (bezpodstawnym wzbogaceniu).

W ocenie RPO, dopuszczalność drogi sądowej nie oznacza jednak przyzwolenia sądów na dochodzenie roszczeń przez Skarb Państwa w sytuacji, w której organy, działając w sferze władztwa podatkowego, nie są w stanie podjąć odpowiednich działań w terminach przewidzianych w prawie podatkowym. W wyroku z 15 czerwca 2016 r., sygn. akt I ACa 1260/15 Sąd Apelacyjny w Warszawie wskazał, że uwzględnienie żądania procesowego Skarbu Państwa co do zwrotu należności publicznoprawnej w trybie nienależnego świadczenia w istocie zmierzałoby do „obejścia” przepisów prawa podatkowego o przedawnieniu i jednocześnie prowadziłoby do podważenia zasad sprawiedliwości i równości, które stanowią fundament demokratycznego państwa prawa.

1 stycznia 2016 r. wprowadzono do przepisów Ordynacji podatkowej odrębny tryb odzyskiwania od podatników nienależnie im wypłaconych należności podatkowych (art. 52 Ordynacji podatkowej).

RPO podkreślił, że niedopuszczalne są praktyki organów polegające na alternatywnym poszukiwaniu dróg dochodzenia roszczeń pierwotnie wynikających ze stosunku publicznoprawnego.

Prawo podatkowe ma charakter samoistny w stosunku do prawa cywilnego. Oznacza to, że nie można przenosić konstrukcji cywilistycznych na grunt zupełnie innej gałęzi prawa i w ramach powództwa o zwrot nienależnego świadczenia żądać w istocie zapłaty podatku.

W przeciwnym razie prowadzi to do tego, że organy podatkowe zyskują dodatkowe narzędzia wykorzystywane jako środek zaradczy na swoją bezczynność czy też brak odpowiednich regulacji prawa podatkowego. Państwo nie powinno zastawiać pułapek na obywateli, którzy mają prawo oczekiwać, że organy będą korzystały tylko z takich środków, jakie wprost zostały określone w prawie podatkowym.

W konsekwencji RPO zwrócił się do resortu finansów o wyjaśnienie, dlaczego Skarb Państwa obchodzi przepisy dotyczące przedawnienia zobowiązań podatkowych, podejmując działania polegające na dochodzeniu należności wywodzących się z publicznoprawnego źródła w drodze cywilnoprawnej instytucji nienależnego świadczenia i bezpodstawnego wzbogacenia. RPO zwrócił się także o przekazanie informacji na temat liczby powództw kierowanych na podstawie art. 410 Kodeksu cywilnego w związku z art. 405 Kodeksu cywilnego przez wierzycieli należności publicznoprawnych (w szczególności organy podatkowe), w ciągu ostatnich 10 lat, z uwzględnieniem informacji, czy sprawy te są w toku, czy zostały zakończone.

W odpowiedzi na wystąpienie RPO Ministerstwo Finansów poinformowało, że w sytuacjach, których dotyczy zapytanie, odsetki za zwłokę nie są w ogóle naliczane, co stanowi wyraz konstytucyjnej zasady sprawiedliwości społecznej i równości wobec prawa. Uregulowaniu w Ordynacji podatkowej trybu odzyskiwania od podatników nienależnie im wypłaconych należności podatkowych towarzyszyło określenie sposobu obliczania terminu przedawnienia zaległości, do których stosuje się przepisy o przedawnieniu zobowiązań podatkowych, z tym że bieg terminu przedawnienia liczy się od końca roku kalendarzowego, w którym organ podatkowy dokonał zwrotu lub zaliczenia nienależnej kwoty. Mając na uwadze wymienione okoliczności, zdaniem resortu finansów, od 1 stycznia 2016 r. odzyskiwanie od podatników nienależnie im wypłaconych należności podatkowych powinno odbywać się na podstawie przepisów Ordynacji podatkowej, a nie Kodeksu cywilnego.

2017-06-14 Kancelaria Prawna Skarbiec