Odliczenie VAT
Odliczenie VAT (VAT deduction, input tax deduction) stanowi fundamentalne prawo podatnika polegające na pomniejszeniu podatku należnego od sprzedaży (output VAT) o podatek naliczony zapłacony przy zakupach (input VAT) towarów i usług wykorzystywanych w działalności gospodarczej. Mechanizm ten stanowi rdzeń systemu podatku od wartości dodanej, zapewniając jego neutralność poprzez eliminację kumulacji podatkowej w łańcuchu dostaw.
Definicja OECD określa odliczenie VAT jako prawo do pełnego odliczenia podatku naliczonego przez cały łańcuch dostaw z wyjątkiem końcowego konsumenta, co gwarantuje neutralność podatku niezależnie od charakteru produktu czy długości łańcucha produkcyjno-dystrybucyjnego. Dyrektywa VAT UE (2006/112/WE) w artykule 167 ustanawia ogólną zasadę: podatnik ma prawo odliczyć VAT naliczony, jeśli towary i usługi są wykorzystywane do celów jego opodatkowanych transakcji.
Źródła koncepcji odliczalnego podatku od obrotu
Intelektualne korzenie VAT sięgają okresu po I wojnie światowej, kiedy presja finansowa zmusiła państwa do poszukiwania nowych źródeł dochodów podatkowych. Wilhelm von Siemens (1855-1919), niemiecki bankier i członek rodziny przemysłowców Siemens, opracował koncepcję veredelter Umsatzsteuer (dosłownie „uszlachetniony podatek obrotowy”), która miała zastąpić niemiecki podatek obrotowy typu kaskadowego. Po jego śmierci w 1919 roku, koncepcję tę popularyzował jego młodszy przyrodni brat Carl Friedrich von Siemens, który w 1921 roku opublikował drugą, rozszerzoną edycję monografii Veredelte Umsatzsteuer, odwołując się do pionierskich pomysłów Wilhelma. Carl Friedrich, członek Reichstagu w latach 1920-1924, krytykował dotychczasowy system podatku brutto, który obciążał przedsiębiorstwa na każdym etapie łańcucha produkcyjnego bez możliwości odliczenia podatku naliczonego, prowadząc do kumulacji obciążeń podatkowych. Wizja braci von Siemens zakładała stworzenie podatku konsumpcyjnego neutralnego dla biznesu, płaconego wyłącznie przez końcowego konsumenta.
Niemiecka koncepcja opierała się na metodzie bezpośredniej subtrakcyjnej (subtractive direct method), gdzie wartość dodana była obliczana poprzez odjęcie wartości transakcji wejściowych od wyjściowych za określony okres i nałożenie podatku na wynik. Choć idea spotkała się z zainteresowaniem w doktrynie prawnej i polityce, w latach 20. i 30. XX wieku nie została przyjęta – Niemcy utrzymały podatek obrotowy w formie kaskadowej przez kolejne 50 lat.
Thomas S. Adams, amerykański ekonomista i doradca podatkowy, niezależnie opracował alternatywną koncepcję, której kulminacją był artykuł „Fundamental Problems of Federal Income Taxation” opublikowany w 1921 roku w Quarterly Journal of Economics. Jego innowacyjną propozycją był modified business sales tax oparty na wartości, którą przedsiębiorstwa dodawały w procesie produkcji, dystrybucji i sprzedaży towarów.
Kluczowa innowacja Adamsa polegała na wprowadzeniu metody kredytowo-fakturowej (invoice-credit method). W swoim przełomowym sformułowaniu napisał: In the case of producers and sellers of 'goods, wares and merchandise’ further simplicity could be achieved by giving the tax the form of a sales tax with a credit or refund for taxes paid by the producer or dealer (as purchaser) on goods bought for resale or for necessary use in the production of goods for sale. Ten mechanizm „credit or refund” miał eliminować problem podwójnego opodatkowania poprzez umożliwienie przedsiębiorstwom odliczenia podatków zapłaconych od nakładów produkcyjnych.
Inspirację Adams czerpał z wcześniejszych doświadczeń z Wisconsin, gdzie wykorzystano kredyty podatkowe (tax credits) do uniknięcia podwójnego opodatkowania między podatkiem od nieruchomości a podatkiem dochodowym. Adams zrozumiał, że przedsiębiorstwa mogą odejmować podatki zapłacone od nakładów od swoich wpływów brutto, uzyskując netto bazę podatkową unikającą efektu kaskadowego.
Różnice koncepcyjne między podejściami były fundamentalne. Niemiecka koncepcja von Siemensów wykorzystywała metodę bezpośrednią (odjęcie wartości nakładów od wartości produkcji), podczas gdy propozycja Adamsa opierała się na metodzie pośredniej (odjęcie podatku od nakładów od podatku od produkcji) z wykorzystaniem systemu faktur i kredytów. To właśnie metoda kredytowo-fakturowa Adamsa stała się standardem współczesnych systemów VAT, ponieważ tworzyła łatwo śledzony papierowy szlak transakcji i umożliwiała skuteczną kontrolę podatkową.
Polityczny kontekst obu propozycji był podobny – poszukiwanie alternatywy dla problematycznych podatków obrotowych typu kaskadowego, które zniekształcały konkurencję i obciążały eksport. Adams przyznawał ograniczone szanse polityczne swojej propozycji, pisząc: The plan has little chance of adoption, jednak wierzył, że nawet porażka służy celom edukacyjnym. Jego sceptycyzm okazał się proroczy – żadna z propozycji podatku od sprzedaży z 1921 roku nie została przyjęta przez Kongres, a Stany Zjednoczone pozostają jedynym krajem OECD bez federalnego VAT.
Powstanie nowoczesnego podatku VAT i mechanizmu odliczenia VAT
Ostatecznie, nowoczesny mechanizm odliczenia VAT został wynaleziony przez Maurice’a Lauré, 37-letniego inspektora finansowego we francuskiej Inspection générale des finances. Ustawa z 10 kwietnia 1954 roku, proklamowana przez prezydenta René Coty, wprowadziła pierwszą na świecie taxe sur la valeur ajoutée (TVA), zastępując skomplikowany system podatków kaskadowych.
Główną motywacją Lauré było wyeliminowanie efektu kaskadowego podatków obrotowych, gdzie produkt podlegał wielokrotnemu opodatkowaniu na każdym etapie produkcji i dystrybucji. System ten zachęcał do sztucznej integracji pionowej przedsiębiorstw wyłącznie w celu unikania podatków, zakłócając naturalne decyzje gospodarcze. Mechanizm „fractional payments” Lauré polegał na tym, że każdy uczestnik łańcucha płacił VAT tylko od wartości przez siebie dodanej, otrzymując kredyt za VAT zapłacony na zakupach.
Pierwszą pełną implementację przeprowadzono w kolonii Côte d’Ivoire tego samego dnia co we Francji metropolitalnej – eksperyment kolonialny pozwolił przetestować system przed pełnym wdrożeniem krajowym w 1958 roku. Wprowadzenie VAT wywołało intensywne protesty społeczne pod przywództwem Pierre’a Poujade, którego zwolennicy organizowali masowe demonstracje przeciwko „państwu wampirzemu”. Mimo protestów system przetrwał, rozszerzając się na sektor usług w 1968 roku.
Popularyzacja VAT na świecie
Globalna ekspansja VAT przebiegała w trzech wyraźnych fazach, przekształcając lokalną francuską innowację w dominujący system podatkowy światowy.
Pierwsza faza (lata 1954-1980) koncentrowała się w Europie Zachodniej i częściowo w Ameryce Łacińskiej. Po pionierskim wdrożeniu przez Francję w 1954 roku, Wybrzeże Kości Słoniowej stało się jednym z pierwszych krajów przyjmujących VAT już w 1960 roku przy uzyskaniu niepodległości. Dania została pierwszym krajem europejskim wprowadzającym VAT dla całej gospodarki w 1967 roku. Brazylia zainicjowała południowoamerykańską falę adopcji, wprowadzając VAT etapami między 1964 a 1967 rokiem poprzez reformę konstytucyjną. Do połowy lat 80. jedynie kilkanaście krajów spoza Europy i Ameryki Łacińskiej posiadało VAT, w tym Indonezja, Izrael, Korea Południowa i Turcja.
Druga faza (lata 1970-1990) charakteryzowała się przyspieszeniem, gdy dziewiętnaście krajów przyjęło VAT w latach 70., a kolejne dwadzieścia w latach 80. Wielka Brytania implementowała VAT 1 kwietnia 1973 roku z początkową dwustopniową strukturą stawek (0% i 10%), zastępując Purchase Tax i Selective Employment Tax. Wyższe stawki dla dóbr luksusowych (25%) wprowadzono dopiero w listopadzie 1974 roku. Wspólnoty Europejskie oficjalnie przyjęły VAT jako wspólny system 17 maja 1977 roku poprzez Szóstą Dyrektywę VAT, tworząc prawne ramy harmonizacji dla państw członkowskich. W tym okresie VAT rozprzestrzenił się także w Ameryce Łacińskiej – Argentyna (styczeń 1975), Chile (marzec 1975), Meksyk (styczeń 1980) – częściowo w odpowiedzi na kryzysy zadłużeniowe wymagające modernizacji systemów podatkowych.
Trzecia faza (od późnych lat 80.) przyniosła eksplozję globalną, z trzema kluczowymi epizodami. Kraje transformacji ustrojowej masowo przyjmowały VAT jako symbol gospodarczej modernizacji – Węgry (styczeń 1988), Rosja (1991), Polska (1993), Czechy (1993). Kraje rozwijające się, szczególnie w Afryce i Azji, wdrażały VAT pod wpływem programów strukturalnych Banku Światowego i MFW – liczba krajów z VAT w tych regionach wzrosła dramatycznie w latach 90. Małe gospodarki wyspiarskie, praktycznie żadna z których nie posiadała VAT przed 1990 rokiem, zaczęły masowo go przyjmować jako alternatywę dla ceł importowych.
Przełom lat 90. i 2000. przyniósł dalszą globalizację systemu. Japonia implementowała podatek konsumpcyjny (consumption tax) już 1 kwietnia 1989 roku, stając się jedną z pierwszych gospodarek azjatyckich. Australia wprowadziła GST (Goods and Services Tax) 1 lipca 2000 roku po długiej debacie politycznej.
Współczesny stan (2025) pokazuje dominację VAT – 175 z 193 krajów członkowskich ONZ stosuje VAT lub podobny podatek konsumpcyjny typu GST. Stany Zjednoczone pozostają jedynym krajem OECD bez federalnego VAT, utrzymując system stanowych podatków od sprzedaży detalicznej. Najnowsze przypadki implementacji VAT to Guinea-Bissau (1 stycznia 2025) i Surinam (2023). Anguilla wprowadził General Services Tax na usługi 1 sierpnia 2025 roku, choć system został następnie zmodyfikowany. Afryka stała się ostatnim kontynentem masowo wdrażającym VAT, z krajami takimi jak Kenia (1990), Nigeria (styczeń 1994) i Angola (2019) modernizującymi swoje systemy podatkowe.
Tempo adopcji odzwierciedlało nie tylko ekonomiczną logikę VAT, ale także geopolityczne i instytucjonalne czynniki. Członkostwo w UE wymagało implementacji VAT zgodnego z dyrektywami unijnymi. Programy pomocy MFW i Banku Światowego często warunkowały wsparcie modernizacją systemów podatkowych obejmującą VAT. Globalizacja handlu zwiększała atrakcyjność VAT ze względu na jego neutralność wobec eksportu poprzez mechanizmy zero-rating.
Paradoksalnie, największa gospodarka światowa – Stany Zjednoczone – pozostaje całkowicie poza systemem VAT z powodu federalnej struktury politycznej, preferencji dla stanowych podatków od sprzedaży oraz oporu przed „europejskim” modelem podatkowym.
— — —
Wspólnie z biurem rachunkowym Skarbiec Accountancy, Kancelaria Skarbiec może towarzyszyć swoim klientom w kwestiach związanych z odliczeniem VAT, oferując kompleksowe wsparcie w interpretacji zawiłych przepisów podatkowych. Poprzez wnikliwą analizę dokumentów i konsultacje, pomaga w identyfikacji możliwości odliczeń VAT oraz w przygotowaniu dokumentów do celów podatkowych.
Odliczenie VAT – publikacje Kancelarii Skarbiec
Robert Nogacki: Świadomość braku płatności podatku nie wystarcza: przełomowa opinia Rzecznik TSUE w kwestii odpowiedzialności VAT
2025-10-29: W dniu 4 września 2025 roku Rzecznik Generalna TSUE Juliane Kokott przedstawiła opinię w sprawie C-121/24, która może fundamentalnie zmienić sposób stosowania odpowiedzialności solidarnej w VAT w całej Unii Europejskiej. Sprawa dotyczy bułgarskiej spółki Vaniz, która nabywała pojazdy i usługi od Stars International w 2017 roku. Wszystkie faktury zostały opłacone, VAT odliczony prawidłowo, jednak dostawca mimo złożenia deklaracji nie wpłacił podatku. Po jego upadłości w 2019 roku i wykreśleniu z rejestru w 2020 roku, organy podatkowe w 2022 roku obciążyły Vaniz solidarną odpowiedzialnością za niezapłacony przez nieistniejącego już kontrahenta podatek. Sąd administracyjny w Wielkim Tyrnowie zwrócił się do TSUE z pytaniem, czy taka praktyka jest zgodna z prawem unijnym. Opinia Rzecznik wyznacza nowe standardy, które mogą mieć istotne znaczenie również dla stosowania polskich przepisów o odpowiedzialności solidarnej.
Robert Nogacki: Proporcjonalne odliczenie podatku VAT
2021-12-16: Podatnik ma prawo do odliczenia podatku VAT naliczonego, w przypadku gdy wydatek jest związany z działalnością opodatkowaną. Zdarza się, że w ramach prowadzonej działalności przedsiębiorcy nabywają towary i usługi, które pozostają poza działalnością gospodarczą w rozumieniu przepisów ustawy o VAT (nie podlegają opodatkowaniu VAT), wykorzystywane są do świadczenia usług zwolnionych z VAT lub też związane są z wykorzystaniem nieruchomości stanowiącej majątek przedsiębiorstwa na cele osobiste podatnika. W takich przypadkach podatnik ma ograniczone prawo do odliczenia podatku, a zastosowanie znajdą przepisy o proporcjonalnym odliczeniu podatku VAT.
Robert Nogacki: Prawo do odliczenia VAT. Wydatek nie zawsze musi mieć bezpośredni związek z działalnością opodatkowaną firmy
2022-06-07: Fiskus odmówił firmie odliczenia VAT od zakupu towarów i usług związanych z naprawą szkody powstałej z jej winy podczas prowadzonych robót ziemnych, ponieważ uznał, że wydatki te nie są związane z przedmiotem działalności firmy. Spółka wygrała jednak w sądzie.
Robert Nogacki: Zachowanie prawa do odliczenia podatku naliczonego VAT od zaniechanych inwestycji – nawet jeżeli z inwestycją wiązały się określone ryzyka
2021-01-07: Tematyka odliczenia VAT w przypadku zaniechanych inwestycji jest często poruszana przez krajowe organy podatkowe i krajowe sądy administracyjne. Jest to bardzo dyskusyjne zagadnienie także w innych krajach Unii Europejskiej. Tematem tym już kilkakrotnie zajmował się Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej, w tym między innymi w jednym z ostatnich wyroków z dnia 12 listopada 2020 r., sprawa C-734/19, ITH Comercial Timişoara SRL.
Robert Nogacki: Organ uznał, że firma nie ma prawa do odliczenia VAT od zakupu nieruchomości, bo złożyła mu o tym oświadczenie dzień po zakupie
2020-11-02: Zgodnie z generalną zasadą prawa podatkowego dostawa budynków, budowli lub ich części podlega zwolnieniu z podatku od towarów i usług. Jest to regulacja istotna zwłaszcza dla przedsiębiorców, którzy jeśli skorzystają ze zwolnienia z VAT, nie będą później mogli tego VAT w swojej działalności odliczyć. Dlatego, chcąc zachować prawo do odliczenia VAT z tytułu nabycia nieruchomości, muszą przed dniem jej nabycia złożyć razem ze zbywcą oświadczenie przed naczelnikiem urzędu skarbowego o wyborze opodatkowania VAT dla tej transakcji. Organ odmówił jednemu z przedsiębiorców prawa do takiego odliczenia, podnosząc, że oświadczenia te zostały złożone za późno, bo dzień po zawarciu aktu notarialnego umowy sprzedaży nieruchomości. Ze stanowiskiem fiskusa nie zgodził się sąd, stwierdzając, że przedsiębiorcy złożyli oświadczenie w terminie.
Robert Nogacki: Uprawnienie do odliczenia podatku naliczonego z tytułu wewnątrzwspólnotowego nabycia towarów oraz importu usług
2020-05-08: Kupujący, dokonawszy zakupu towarów bądź usług od podmiotów prowadzących działalność na terenie Unii Europejskiej, może podlegać obowiązkowi naliczenia podatku od towarów i usług. Ma to miejsce w sytuacji, w której określona czynność spełnia warunki bycia uznaną za wewnątrzwspólnotowe nabycie towarów. Wówczas to na nabywcy spoczywa wykazanie VAT-u należnego. Niemniej kwalifikacja taka w żaden sposób nie wyklucza możliwości odliczenia przedmiotowego podatku. Wymaga to jednakże spełnienia określonych ustawowo warunków. Jakie to przesłanki? Jak powinna zostać ukształtowana transakcja, aby móc rozliczyć wewnątrzwspólnotowe nabycie towaru?
Robert Nogacki: Organ odmówił przedsiębiorcy prawa do odliczenia VAT, bo ten nie sprawdził komornika, który zdaniem organu był oszustem
2020-10-29: Organ podatkowy odmówił firmie prawa do odliczenia VAT z faktur wystawionych przez komornika. Chodziło o dwie faktury na kwotę ponad 3,7 mln zł, które komornik sądowy wystawił spółce za towar przejęty w ramach czynności egzekucyjnych od dłużnika. Fiskus stwierdził, że komornik nie zajął żadnych towarów, ruchomości. A skoro nie zajął żadnych towarów u dłużnika, to spółka, jako rzetelny i staranny podatnik, nie powinna przyjmować od niego faktur ani też dokonywać w oparciu o nie odliczenia VAT. Przedsiębiorca tłumaczył, że komornik to funkcjonariusz publiczny, więc jak ma mu nie ufać, czy też w jaki sposób, dla dochowania wymaganej przez fiskusa należytej staranności, ma komornika sprawdzać? Po stronie przedsiębiorcy stanął sąd.
Robert Nogacki: Odliczenie VAT w ramach overbookingu. Niedopuszczalne jest przerzucanie ciężaru ekonomicznego podatku na przedsiębiorcę
2020-11-09: Przedsiębiorca prowadzący działalność hotelarską stosował w niej metodę tzw. overbookingu, w ramach którego nabywał usługi gastronomiczne i noclegowe, a następnie odsprzedawał je swoim gościom. Organ podatkowy stwierdził, że przedsiębiorca nie może odliczać VAT z tytułu tych nabyć, bo działalność hotelarska nie stanowi uprawnionej do tego działalności turystycznej. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Poznaniu uchylił rozstrzygnięcie organu jako nieakceptowalne i stojące w rażącej sprzeczności z podstawową zasadą podatku od wartości dodanej, tj. zasadą jego neutralności (wyrok z 14 października 2020 r., sygn. akt I SA/Po 416/20).
Robert Nogacki: Przypadki, w których faktura VAT nie uprawnia do odliczenia podatku od towarów i usług naliczonego
2020-09-08: Prawo do odliczenia podatku naliczonego wynikającego z dokumentów zakupowych jest nadrzędnym prawem podatnika, stanowiącym fundament zasady neutralności podatku od towarów i usług. Istnieją jednak sytuacje, gdzie ustawodawca zdecydował o ograniczeniu tego prawa. Wynikają one m.in. z dokonywania zakupów niewykorzystywanych w działalności opodatkowanej, od podatników niezarejestrowanych jako podatnicy VAT czynni, zakupów związanych z samochodami wykorzystywanymi do celów mieszanych w działalności gospodarczej lub usługami noclegowymi i gastronomicznymi czy też wynikających z nadużyć lub oszustw podatkowych. W celu ograniczenia ryzyka podatkowego związanego z błędnym odliczeniem VAT podatnik powinien znać obowiązujące zasady w tym zakresie.
Robert Nogacki: Transakcja z podmiotem nieaktywnym a odliczenie VAT
2019-07-29: Podstawową zasadą podatku od towarów i usług jest jego neutralność dla podatników – podmiotów prowadzących działalność gospodarczą opodatkowaną VAT. Oznacza to, że przedsiębiorca, który nabywa towary i usługi wykorzystywane do prowadzenia swojej działalności, nie powinien ponosić ekonomicznego ciężaru tego podatku. Nie powinien, gdyż w praktyce powstaje mnóstwo problemów, które nierzadko całkowicie podważają tę fundamentalną zasadę. Problematyczne są m.in. transakcje z podmiotami, które organy skarbowe uznały za nieaktywne i w konsekwencji wykreśliły z rejestru VAT.
Robert Nogacki: Prawo do odliczenia VAT od wydatków inwestycyjnych w przypadku zaniechania inwestycji
2021-02-01: Co ma począć firma, która poniosła wydatki na zakup towarów i usług celem realizacji inwestycji, jeśli okaże się, że inwestycja zostanie wstrzymana lub – co gorsza – całkowicie zaniechana? Czy może wówczas odliczyć chociaż VAT, jaki uiściła na fakturach zakupowych? Fiskus mówi nie, bo wydatki nie zostały zrealizowane do celów opodatkowanych w prowadzonej działalności. Ale 12 listopada 2020 r. Trybunał Sprawiedliwości UE wydał wyrok, który może okazać się przełomowy dla przedsiębiorców, którzy znaleźli się w podobnej sytuacji.
Założyciel i partner zarządzający kancelarii prawnej Skarbiec, uznanej przez Dziennik Gazeta Prawna za jedną z najlepszych firm doradztwa podatkowego w Polsce (2023, 2024). Doradca prawny z 19-letnim doświadczeniem, obsługujący przedsiębiorców z listy Forbesa oraz innowacyjne start-upy. Jeden z najczęściej cytowanych ekspertów w dziedzinie prawa handlowego i podatkowego w polskich mediach, regularnie publikujący w Rzeczpospolitej, Gazecie Wyborczej i Dzienniku Gazecie Prawnej. Autor publikacji „AI Decoding Satoshi Nakamoto. Sztuczna inteligencja na tropie twórcy Bitcoina” oraz współautor nagrodzonej książki „Bezpieczeństwo współczesnej firmy”. Profil na LinkedIn: 18.5 tys. obserwujących, 4 miliony wyświetleń rocznie. Nagrody: czterokrotny laureat Medalu Europejskiego, Złotej Statuetki Polskiego Lidera Biznesu, tytułu „Międzynarodowej Kancelarii Prawniczej Roku w Polsce w zakresie planowania podatkowego”. Specjalizuje się w strategicznym doradztwie prawnym, planowaniu podatkowym i zarządzaniu kryzysowym dla biznesu.
