Przestępstwo oszustwa

Przepis art. 286 § 1 Kodeksu karnego stanowi, że karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8 podlega ten, kto w celu osiągnięcia korzyści majątkowej doprowadza inną osobę do niekorzystnego rozporządzenia własnym lub cudzym majątkiem, wprowadzając ją w błąd, albo wskutek doprowadzenia jej do popełnienia błędu lub do niezdolności do należytego pojmowania przez nią podejmowanego przez siebie działania. Zgodnie z § 2 tej samej karze podlega ten kto żąda korzyści majątkowej w zamian za zwrot bezprawnie zabranej rzeczy.

Właściwe zrozumienie na czym polega przestępstwo oszustwa może włożyć w dłoń pokrzywdzonego silny oręż przeciwko oszustowi czy nieuczciwemu kontrahentowi. Jednak z drugiej strony może pomóc sprawcy w skonstruowaniu efektywnej linii obrony, jeśli zdoła wykazać, że okoliczności transakcji, umowy, zdarzenia, nie wypełniają znamion spenalizowanego w art. 286 przestępstwa.

Indywidualnym przedmiotem ochrony z art. 286 k.k. jest majątek (mienie) osoby pokrzywdzonej. Mogą to być pieniądze jak i inne prawa materialne. Celem regulacji jest ochrona fundamentalnego prawa własności przed działaniami mogącymi bezprawnie uszczuplić majątek właściciela, bądź obciążyć go zobowiązaniami. W doktrynie akcentuje się, że ochrona ta obejmuje wszelkie aktywa pokrzywdzonego. Jednak z treści przepisu wynika, że zabezpiecza on również przed nieuzasadnionym zwiększaniem pasywów, czyli obciążaniem majątku pokrzywdzonego.

W związku tym, by doszło do realizacji znamion przestępstwa oszustwa, sprawca musi doprowadzić inną osobę do niekorzystnego rozporządzenia własnym lub cudzym mieniem. Jest to tzw. przestępstwo skutkowe. Do jego popełnienia dochodzi wyłącznie wtedy, gdy rzeczywiście nastąpi rozporządzenie mieniem.

Biorąc pod uwagę, że efektem oszustwa jest pogorszenie sytuacji majątkowej pokrzywdzonego, należy oceniać je przede wszystkim z punktu widzenia ekonomicznego. Warunkiem koniecznym realizacji przesłanek tego typu przestępstwa jest więc podjęcie przez sprawcę działania polegającego na wprowadzeniu w błąd pokrzywdzonego lub na wyzyskaniu jego błędu albo wykorzystaniu jego niezdolności do należytego pojmowania podejmowanego przez siebie działania. Oszustwem nie będzie więc np. oszukanie kogoś dla żartu.

Wskazane w § 2 tzw. oszustwo pokradzieżowe polega na domaganiu się, czy wyłudzaniu od właściciela rzeczy korzyści majątkowej w zamian za zwrot bezprawnie zabranej rzeczy, a więc np. skradzionej. W tym wypadku również występuje dokładnie nakierunkowane działanie sprawcy, który wie, że jest w posiadaniu przedmiotu należącego do właściciela, albo wie, gdzie ten przedmiot się znajduje i z tego tytułu próbuje wyłudzić korzyść majątkową.

Wprowadzenie w błąd należy rozumieć jako podjęcie przez sprawcę podstępnych działań, które prowadzą u pokrzywdzonego do mylnego wyobrażenia o rzeczywistości. Charakterystycznym przykładem tego rodzaju czynności, z którymi stykamy się na co dzień są oszustwa dokonywane metodą „na policjanta” lub „na wnuczka”, w których sprawca udaje zupełnie kogoś innego niż jest w rzeczywistości.

Nieco innym działaniem jest wyzyskanie błędu. Występuje wtedy, gdy ofiara oszusta ma już błędne przekonanie o rzeczywistości, zaś sprawca wyobrażenie to wykorzystuje. W podobny sposób rozumie się wyzyskanie niezdolności ofiary do należytego pojmowania przedsiębranego działania, które również wymusza podjęcie przez sprawcę odpowiednio aktywnych działań.

Sprawca wyzyskuje niezdolność swojej ofiary, która może mieć charakter czasowy bądź trwały, jednakże nie mają tu znaczenia przyczyny tej niezdolności ani sposób, w jaki sprawca ją wyzyskał. Warto podkreślić, że bez znaczenia jest z jakiego powodu ofiara znalazła się w takich okolicznościach. W tym wypadku można mówić o zaburzeniach, chorobach psychicznych, wszelakich upośledzeniach zdolności poznawczych (choroby neurologiczne) oraz stanach świadomości, których przyczyną jest przykładowo upojenie alkoholowe itp.

Co istotne o „wyzyskaniu błędu” możemy mówić także wtedy, gdy jedna ze stron zawiera umowę nie mając wiedzy, że druga strona może jej nie wykonać ze względu na trudną sytuację finansową, np. zleceniobiorca wykonuje zlecone czynności, ale zleceniodawca nie płaci umówionego wynagrodzenia, bo nie ma na to środków finansowych, również ze względu na prowadzone postępowania egzekucyjne przeciwko zleceniodawcy. Gdyby przed zawarciem umowy zleceniobiorca został uprzedzony o trudnej sytuacji finansowej zleceniodawcy mógłby sam ocenić ryzyko współpracy. Zatajenie informacji o prawdopodobieństwie niewykonania umowy jest „wyzyskaniem błędu”.

Z punktu widzenia popełnienia przestępstwa z art. 286 k.k. istotne jest, aby sprawca wykorzystał opisany wyżej stan ofiary, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej poprzez niekorzystne rozporządzenie przez nią majątkiem – swoim lub cudzym.

Oszustwo w typie podstawowym (§ 1), także tzw. oszustwo pokradzieżowe (§ 2) jest zagrożone karą pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. W typie uprzywilejowanym (wypadek mniejszej wagi), uregulowanym w § 3, oszustwo zagrożone jest karą grzywny, karą ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

Wyłącznie w wypadku typu uprzywilejowanego oszustwa z § 3 jest dopuszczalne warunkowe umorzenie postępowania karnego. Wysokość ustawowego zagrożenia za oszustwo w typie podstawowym uniemożliwia stosowanie tego środka probacyjnego (wymóg realizacji celów wychowawczych i prewencyjnych kary).

Pojawia się pytanie, czy niewykonanie umowy przez jedną ze stron, z czym mają często do czynienia przedsiębiorcy w transakcjach z nierzetelnymi kontrahentami, również może być uznane
za oszustwo? Czy wówczas taki kontrahent może zostać pociągnięty do odpowiedzialności karnej z art. 286 k.k.? Adwokaci czy radcowie prawni nierzadko muszą rozstrzygnąć powyższy problem w oparciu o przedstawione przez klientów dokumenty. To ich treść, indywidualne uzgodnienia stron i konkretne okoliczności stanu faktycznego zadecydują, czy dane niewywiązanie się z umowy będzie nosić znamiona przestępstwa oszustwa.

W przypadku, gdy sprawca od początku nie działał z zamiarem doprowadzenia do niekorzystnego rozporządzenia mieniem swojego kontrahenta  – wówczas należy wykluczyć, że jego zamiarem była chęć dokonania oszustwa. O wszystkim zadecyduje jednak ostatecznie sąd i siła materiału dowodowego zgromadzonego w sprawie.

Kancelaria zastrzega, iż informacje prawne podane w niniejszej ofercie mają charakter ogólnej informacji poglądowej i nie są one poradą prawną. Podane informacje mogą się różnić lub ulec modyfikacji, w zależności od każdego konkretnego przypadku i okoliczności.