Czynności sprawdzające a kontrola podatkowa

Czynności sprawdzające można przeprowadzić jedynie w określonym zakresie zdefiniowanym w art. 272 Ordynacji podatkowej. Pierwsza grupa funkcji czynności sprawdzających określona w punktach 1 i 2 to czynności związane z samowymiarem zobowiązań podatkowych. W ramach tej części przepisu organy podatkowe mogą weryfikować terminowość składania deklaracji oraz zapłaty podatku, a także sprawdzać pod kątem formalnym ww. dokumenty.

W tym zakresie czynności sprawdzające spełniają swoją rolę, ponieważ nie ograniczają w żaden sposób prawa podatnika do złożenia korekty deklaracji w sytuacji popełnienia pomyłki. Innymi słowy, w tym przypadku czynności sprawdzające stanowią platformę do komunikacji między urzędem skarbowym a podatnikiem w zakresie składanych deklaracji, bez negatywnych konsekwencji w postaci braku możliwości korygowania się w czasie podjętych czynności.

Druga część przepisu, tj. pkt 3, to czynności związane z postępowaniem dowodowym, co wg wielu ekspertów wykracza poza zakres czynności sprawdzających, prowadząc do wypaczania przez organy podatkowe tej instytucji. W istocie przepis ten pozwala organom podatkowym na prowadzenie niejawnych kontroli podatkowych, gromadzenie materiału dowodowego bez formalnego wszczynania kontroli. Praktyka pokazuje, że organy podatkowe często korzystają z tego przepisu w celu uzyskania dodatkowych danych i informacji uzupełniających.

Nierzadko żądania organów sprowadzają się do przedstawienia faktur, umów, uzgodnień, wyjaśnień, czyli dokumentów, których organy najczęściej żądają w przypadku kontroli podatkowych.

Kolejny zakres działań organów w ramach czynności sprawdzających to weryfikacja wydatków i przychodów w zakresie niezbędnym do ustalenia podstawy opodatkowania z tytułu tzw. przychodów bez pokrycia (pkt 4 tegoż przepisu) – ze źródeł nieujawnionych. Kolejne dwa punkty to możliwość wszczęcia czynności sprawdzających w przypadku rejestracji podatkowej oraz zgłoszenia rejestracyjnego uproszczonego w akcyzie.

W art. 272a Ordynacji podatkowej została przewidziana możliwość dokonania czynności sprawdzających w przypadku dokumentów składanych do Szefa KAS lub organu podatkowego upoważnionego w zakresie wymiany z państwami członkowskimi UE informacji o podatku VAT.

Ponadto w ramach czynności sprawdzających organ podatkowy może sam dokonać korekty deklaracji, zwrócić się do podatnika o dokonanie korekty, żądać złożenia wyjaśnień w sprawie przyczyn niezłożenia deklaracji w terminie lub wezwać do ich złożenia. Często wykorzystywanym przepisem jest także art. 274b § 1 Ordynacji podatkowej, dzięki któremu organ podatkowy może przedłużyć termin zwrotu podatku do zakończenia czynności sprawdzających.

Należy także zaznaczyć, że czynności sprawdzające nie zawsze muszą dotyczyć sytuacji podatnika, lecz mogą odnosić się do jego kontrahentów (dostawców/odbiorców). W tym zakresie organy podatkowe często korzystają z art. 155 § 1 Ordynacji podatkowej. Tym samym mają prawo do kontroli całego łańcucha dostaw bez konieczności wszczynania kontroli podatkowej.

Kontrola podatkowa jest dużo bardziej sformalizowana niż czynności sprawdzające. Głównym jej celem jest sprawdzenie, czy kontrolowany podmiot wywiązuje się z obowiązków wynikających z przepisów prawa. Sam cel czynności sprawdzających i kontroli podatkowej jest inny. Pierwsza instytucja powinna sprowadzać się do formalnej weryfikacji prawidłowości składanych dokumentów czy dokonywanych płatności, z kolei druga instytucja to kontrola merytoryczna podatnika.

Co do zasady o zamiarze przeprowadzenia kontroli podatnik powinien zostać wcześniej poinformowany poprzez doręczenie formalnego zawiadomienia w określonym terminie. W szczególnych przypadkach możliwa jest kontrola podatkowa bez uprzedniego doręczenia zawiadomienia. Kontrolę podatkową przeprowadza się na podstawie upoważnienia wydanego przez właściwy organ. Zatem nie każdy urzędnik może przeprowadzić kontrolę, lecz jedynie ten, który ma do tego upoważnienie. W przypadku czynności sprawdzających nie ma ani obowiązku wcześniejszego zawiadomienia, ani także szczególnych regulacji w zakresie upoważnienia do przeprowadzenia czynności.

Kolejną bardzo istotną różnicą pomiędzy kontrolą podatkową a czynnościami sprawdzającymi jest czas trwania wszystkich kontroli u podatnika w jednym roku kalendarzowym. O ile dla kontroli podatkowych został on wyznaczony, o tyle w przypadku czynności sprawdzających organy podatkowe mają nieograniczone możliwości. Nie ma przepisu zabraniającego rozpoczęcie czynności sprawdzających od razu po zakończeniu poprzednich lub nawet w tym samym czasie.

W toku kontroli podatkowej czy czynności sprawdzających organy podatkowe zobowiązane są przestrzegać zasad praworządności, pogłębiania zaufania do administracji publicznej, prawdy obiektywnej, czynnego udziału stron w postępowaniu, pisemności, dwuinstancyjności, szybkości i prostoty czy też przekonywania (wyjaśniania stronom swojej racji). Należy jednak zaznaczyć, że kontrola podatkowa zawiera prawa organu i obowiązki podatnika, przez co wyznacza ramy postępowania. W przypadku czynności sprawdzających są one nieco zatarte, dlatego też postępowanie jest mniej sformalizowane.

Kontrola podatkowa kończy się formalnym dokumentem, protokołem kontroli, co nie występuje w toku czynności sprawdzających. Oznacza to, że organy podatkowe zbierają dokumenty i dowody na potrzeby postępowania podatkowego, po czym mogą nawet nie poinformować o jego wyniku. W konsekwencji podatnik często nie wie, jak przekazane do urzędu dane wpłyną na jego sytuację, czy nie będą podstawą do wszczęcia kontroli.

Z uwagi na bardzo ogólną konstrukcję przepisów w zakresie czynności sprawdzających organy podatkowe mogą sięgać po nie dużo chętniej niż po sformalizowane przepisy o kontroli podatkowej. Pomimo iż czynności sprawdzające powinny mieć charakter techniczny zmierzający do prawidłowego od strony formalnej rozliczenia podatku, są one często wykorzystywane jako nieformalny początek kontroli podatkowej. W efekcie w przypadku rozpoczęcia czynności sprawdzających wykraczających poza weryfikację terminowości i prawidłowości składanych deklaracji i płatności podatnicy powinni skontaktować się z doradcą podatkowym.