Blokada środków na rachunku jako „dowód rzeczowy” / Postanowienie o uznaniu środków za dowód rzeczowy

Kiedy blokada miała się skończyć, ale trwa dalej

Twój rachunek bankowy został zablokowany przez prokuratora w ramach postępowania o pranie pieniędzy. Minęło 6 miesięcy. Nie przedstawiono Ci żadnych zarzutów. Nie jesteś podejrzanym – postępowanie toczy się in rem („w sprawie”), nie in personam („przeciwko osobie”).

Zgodnie z art. 86 ust. 13 ustawy o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy:

„Wstrzymanie transakcji lub blokada rachunku upada, jeżeli przed upływem czasu ich stosowania nie zostanie wydane postanowienie o zabezpieczeniu majątkowym lub postanowienie w przedmiocie dowodów rzeczowych.”

Prokurator może przedłużyć blokadę na kolejne 6 miesięcy (art. 86 ust. 11a), więc łącznie może Cię „trzymać” maksymalnie przez 12 miesięcy bez przedstawienia zarzutów.

Po tym czasie blokada powinna upaść. Powinieneś odzyskać dostęp do swoich pieniędzy.

Prokuratorzy zaczęli stosować patent na obejście prawa

Problem w tym, że zabezpieczenie majątkowe wymaga przedstawienia zarzutów – przekształcenia postępowania z fazy in rem w fazę in personam. A prokurator nie ma jeszcze dowodów, żeby Ci je postawić.

Co więc robi?

Tuż przed upływem 12 miesięcy wydaje postanowienie, w którym stwierdza, że Twoje pieniądze na rachunku bankowym są „dowodem rzeczowym” w sprawie. Przenosi je na rachunek depozytowy prokuratury.

I nagle zamiast 12 miesięcy, Twoje środki mogą być zablokowane latami – do prawomocnego zakończenia postępowania. Bez zarzutów. Bez statusu podejrzanego. Bez prawa do obrony.

Cel jest oczywisty: nie chodzi o zabezpieczenie „dowodu” – chodzi o zabezpieczenie przed utratą mienia, gdyż gdyby blokada upadła, środki musiałyby zostać zwolnione do Twojej dyspozycji.

To obejście przepisów o zabezpieczeniu majątkowym. I przez lata było to nielegalne.

To nie jest odosobniony przypadek

To rutynowa praktyka prokuratur w całej Polsce, stosowana w tysiącach spraw rocznie – nie tylko dotyczących prania pieniędzy (art. 299 KK), ale także oszustw, wyłudzeń, przestępstw skarbowych.

Schemat wygląda tak:

Etap 1 (24h): Bank zgłasza podejrzaną transakcję → GIIF blokuje rachunek
Etap 2 (96h): GIIF przekazuje żądanie wstrzymania transakcji/blokady rachunku
Etap 3 (6 miesięcy): Prokurator wydaje postanowienie o blokadzie na podstawie art. 86 ust. 9
Etap 4 (kolejne 6 miesięcy): Prokurator przedłuża blokadę na podstawie art. 86 ust. 11a
Etap 5 (LATA): Tuż przed upływem 12 miesięcy prokurator wydaje postanowienie o „zabezpieczeniu dowodów rzeczowych” – i środki zostają zablokowane do prawomocnego zakończenia postępowania

Pozornie wszystko zgodnie z prawem. Problem w tym, że środki na rachunku bankowym nie są „rzeczą”.

Czym naprawdę jest dowód rzeczowy?

Dowód rzeczowy to przedmiot materialny, który możesz:

• Fizycznie zobaczyć – nóż użyty w napadzie, pistolet, dokument
• Dotknąć i zbadać – ślady biologiczne, narkotyki, fałszywe pieniądze
• Przedstawić na sali sądowej – skradziony przedmiot, fałszywy dokument
• Badać za pomocą zmysłów – zapach, kolor, faktura, rozmiar

Zapis cyfrowy na rachunku bankowym nie jest rzeczą. To informacja w systemie informatycznym banku. Nie możesz jej dotknąć, obejrzeć fizycznie, zbadać zmysłami.

Możesz wydrukować wyciąg bankowy – ale to dokumentuje istnienie zapisu, nie czyni samego zapisu „rzeczą”.

Kodeks postępowania karnego nie definiuje pojęcia „dowodu rzeczowego”, ale w doktrynie i orzecznictwie przyjmuje się, że chodzi o przedmioty materialne istniejące fizycznie.

Uchwały Sądu Najwyższego (2021): „To nie są dowody rzeczowe”

Przez lata sądy bezkrytycznie akceptowały tę praktykę prokuratur. Nikt nie kwestionował legalności uznawania środków za dowód rzeczowy.

Aż do października 2021 roku.

Uchwała Sądu Najwyższego z 13 października 2021 r. (I KZP 1/21):

„Raz jeszcze należy podkreślić jako fundament prowadzonych tu rozważań, że sposobem przeprowadzenia dowodu ze źródła dowodowego, jakim jest dowód rzeczowy, są jego oględziny. „Rzecz staje się źródłem dowodowym, gdy jej wygląd zewnętrzny lub właściwości pozwalają sądowi na wysnucie wniosku o faktach dowodowych (np. opalona izolacja przewodnika elektrycznego wskazuje na to, iż przewodnik był pod działaniem wysokiej temperatury) (S. Kalinowski, Polski proces karny w zarysie, str.170, Warszawa 1981). W odróżnieniu od wyżej wskazanej definicji prawnomaterialnej, dowód rzeczowy w procedurze karnej, zawsze ma więc cechy indywidualne, gdyż każdy niesie ze sobą konkretne informacje ważne dla przebiegu procesu – jest bowiem źródłem dowodowym. Istotą wszak przeprowadzania dowodu w procesie sądowym jest dokonywanie wnioskowań w oparciu o ten konkretny dowód, które prowadzą do dokonywania ustaleń w zakresie faktów. Stwierdzić zatem trzeba, że środki zgromadzone na rachunku bankowym nie mają tych cech, gdyż nie istnieją jako rzeczy – przedmioty, są wyłącznie zapisami w systemie informatycznym. Zapisem informatycznym, któremu nie odpowiada żaden konkretny przedmiot – banknot, który mógłby zostać poddany oględzinom. Tak więc środki te w ogóle nie mają cech dowodu w znaczeniu procesowym. Dowodem rzeczowym potwierdzającym złożenie określonych kwot na rachunku bankowym będą natomiast, w tym układzie, wyciągi z rachunków, potwierdzenia wpłaty, wypłaty i inne tym podobne dokumenty, nie zaś banknoty, które zostaną wypłacone przez bank, jako pochodzące z danego rachunku, czy przelane – np. na konto depozytowe..”

Uchwała z 9 listopada 2021 r. (I KZP 3/21):

„Walka z przestępczością bez poszanowania gwarancji procesowych może prowadzić do skierowania represji wobec niewinnego człowieka. Przyzwolenie na de facto bezterminową blokadę środków w żadnym wypadku nie będzie motywowało organów ścigania do sprawnych działań.”

Sąd Najwyższy jasno powiedział: środki na rachunku to nie dowód rzeczowy. Prokuratorzy nie mogą obchodzić przepisów o zabezpieczeniu majątkowym, uznając pieniądze za „dowód”.

Problem, który ujawniły uchwały

Do 2021 roku prokuratorzy rutynowo blokowali rachunki bankowe w sprawach o pranie pieniędzy, wydając postanowienia o zabezpieczeniu dowodów rzeczowych i wskazując, że „dowodem” są środki zgromadzone na koncie.

Dzięki temu mogli blokować rachunki na wiele miesięcy, a nawet lat – bez przedstawiania zarzutów, bez zabezpieczenia majątkowego, po prostu twierdząc, że „pieniądze to dowód w sprawie”.

Sąd Najwyższy powiedział: stop.

Środki na rachunku to nie jest „rzecz” w rozumieniu prawa. To zapis cyfrowy. Nie można go „obejrzeć”, „zbadać”, „przedstawić na sali sądowej”. To nie jest dowód rzeczowy.

Konsekwencja była jasna: prokuratorzy musieli albo przedstawić zarzuty i zastosować zabezpieczenie majątkowe, albo uwolnić zablokowane środki po upływie maksymalnego okresu blokady (wówczas 72 godziny + 6 miesięcy).

Reakcja ustawodawcy – nowelizacja z 12 stycznia 2022 r.

Zamiast zaakceptować orzeczenia Sądu Najwyższego i dostosować praktykę do gwarancji konstytucyjnych, ustawodawca zdecydował się obejść problem legislacyjnie.

17 grudnia 2021 r. – zaledwie dwa miesiące po uchwałach SN – uchwalono ustawę o zmianie niektórych ustaw w związku z powołaniem Centralnego Biura Zwalczania Cyberprzestępczości.

W jej ramach wprowadzono art. 236b Kodeksu postępowania karnego, który wszedł w życie 12 stycznia 2022 r.:

Art. 236b § 1. Rzeczą lub przedmiotem w rozumieniu przepisów niniejszego rozdziału są również środki na rachunku.

§ 2. Postanowienie w przedmiocie dowodów rzeczowych może dotyczyć środków na rachunku, jeżeli zostały zatrzymane jako dowód w sprawie.

Prosto i dosłownie: ustawodawca zdecydował, że skoro Sąd Najwyższy stwierdził, że środki na rachunku nie są rzeczą – to teraz ustawowo są rzeczą.

Dlaczego to kontrowersyjne?

1. Obejście orzecznictwa Sądu Najwyższego

Sąd Najwyższy nie powiedział „środki na rachunku nie są rzeczą” z powodu luki w prawie. Powiedział to dlatego, że literalne rozumienie pojęcia „rzecz” i „dowód rzeczowy” ma fundamentalne znaczenie dla gwarancji procesowych.

Dowód rzeczowy to coś, co można:

• Fizycznie zbadać
• Przedstawić na rozprawie
• Poddać oględzinom
• Zidentyfikować jako konkretny przedmiot

Zapis cyfrowy na rachunku bankowym tym nie jest. Można go wydrukować, można opisać, ale to nie czyni go „rzeczą”.

2. Podważenie gwarancyjnej funkcji art. 86 ust. 13 ustawy AML

Artykuł 86 ust. 13 ustawy o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy stanowi:

„Wstrzymanie transakcji lub blokada rachunku upada, jeżeli przed upływem czasu ich stosowania nie zostanie wydane postanowienie o zabezpieczeniu majątkowym lub postanowienie w przedmiocie dowodów rzeczowych.”

To przepis gwarancyjny – chroni przed bezterminową blokadą rachunków osób, którym nie przedstawiono zarzutów.

Sąd Najwyższy podkreślał: ten przepis ma charakter maksymalny – ma zmuszać organy ścigania do sprawnego działania. Jeśli w ciągu 6 miesięcy (obecnie: 12 miesięcy) prokurator nie zebrał dowodów wystarczających do przedstawienia zarzutów, nie może już dłużej blokować środków.

Nowelizacja z 2022 r. ten mechanizm osłabiła. Teraz prokurator może:

1. Zablokować rachunek na podstawie art. 86 ust. 5 (do 96 godzin)
2. Przedłużyć blokadę na podstawie art. 86 ust. 9 (do 6 miesięcy)
3. Ponownie przedłużyć na podstawie art. 86 ust. 11a (kolejne 6 miesięcy)
4. Wydać postanowienie o dowodach rzeczowych na podstawie art. 236b KPK
5. Trzymać środki zablokowane latami – do prawomocnego zakończenia postępowania

3. Brak debaty publicznej

Zmiana została wprowadzona w ramach ustawy dotyczącej utworzenia Centralnego Biura Zwalczania Cyberprzestępczości. Dodano ją na etapie prac komisji sejmowej – nie było debaty publicznej, nie było konsultacji społecznych, nie opublikowano uzasadnienia.

Co to oznacza dla osób, których rachunki są blokowane?

Przed nowelizacją (do 11 stycznia 2022):

• Prokurator mógł blokować rachunek maksymalnie 6 miesięcy (obecnie 12)
• Po tym czasie musiał albo przedstawić zarzuty i zastosować zabezpieczenie majątkowe, albo uwolnić środki
• Środki na rachunku nie mogły być uznane za dowód rzeczowy

Po nowelizacji (od 12 stycznia 2022):

• Prokurator może blokować rachunek do 12 miesięcy na podstawie art. 86 ustawy AML
• Następnie może wydać postanowienie o dowodach rzeczowych na podstawie art. 236b KPK
• Środki mogą być zablokowane do prawomocnego zakończenia postępowania – nawet jeśli trwa ono latami
• Nie ma już gwarancji, że bez przedstawienia zarzutów rachunek zostanie odblokowany

Stanowisko Sądu Najwyższego po nowelizacji

W postanowieniu z 18 maja 2022 r. (I KZP 7/21) Sąd Najwyższy wypowiedział się już pod rządem nowego prawa:

„Niewątpliwie, wspomniana regulacja odchodzi od ugruntowanego rozumienia pojęcia „dowód rzeczowy”, trudno jednak zaprzeczyć, że zawiera definicję legalną, której nie sposób ignorować, stanowiącą na gruncie prawa karnego procesowego odpowiednik definicji zawartej w art. 115 § 9 k.k.”

Innymi słowy: SN uznał, że choć zmiana jest kontrowersyjna i osłabia gwarancje procesowe, to jako obowiązujące prawo musi być stosowana.

Ale dodał istotne zastrzeżenie: sądy kontrolujące postanowienia o zabezpieczeniu powinny szczególnie dokładnie weryfikować, czy decyzja prokuratora była zasadna – zarówno formalnie, jak i merytorycznie.

Co możemy zrobić jako Kancelaria Skarbiec?

Mimo nowelizacji, nie jesteś bezbronny.

1. Kwestionowanie postanowienia o dowodach rzeczowych

Postanowienie prokuratora o zabezpieczeniu środków jako dowodu rzeczowego podlega zaskarżeniu poprzez zażalenie do sądu rejonowego.

W zażaleniu możemy argumentować:

• Brak związku środków z przestępstwem
• Nieproporcjonalność środka (np. blokada całego rachunku, gdy podejrzane jest 10% środków)
• Naruszenie prawa do obrony i konstytucyjnych gwarancji
• Brak należytej staranności prokuratora w ocenie związku środków z przestępstwem

2. Dochodzenie odszkodowania

Jeśli postępowanie zostanie umorzone lub zakończy się uniewinnieniem, masz prawo do odszkodowania za bezprawną blokadę rachunku.

Nowelizacja z 2022 roku osłabiła gwarancje procesowe, ale nie zlikwidowała ich całkowicie.

Jeśli Twój rachunek został zablokowany na podstawie postanowienia o dowodach rzeczowych, skontaktuj się z Kancelarią Skarbiec. Specjalizujemy się w kwestionowaniu takich decyzji i znamy najnowsze orzecznictwo sądów.

Nie pozwól, aby Twoje środki były blokowane latami bez przedstawienia zarzutów.