Konfiskata rozszerzona

Konfiskata rozszerzona – instytucja prawa karnego materialnego wprowadzona do polskiego Kodeksu karnego ustawą z 23 marca 2017 roku (art. 45 § 2-3 KK), stanowiąca najbardziej kontrowersyjny środek karny służący pozbawianiu sprawców przestępstw korzyści majątkowych osiągniętych z działalności przestępczej.

Konfiskata rozszerzona stanowi obecnie najdalej idące narzędzie państwa w walce z przestępczością gospodarczą i zorganizowaną, umożliwiające zajęcie całego majątku sprawcy nabytego w ciągu 5 lat przed przestępstwem, nawet jeśli bezpośredni związek poszczególnych składników z konkretnym przestępstwem nie został wykazany.

Instrument ten radykalnie zmienia zasady dowodzenia w sprawach karnych dotyczących mienia, tworząc de facto system, w którym oskarżony musi udowodnić swoją niewinność w zakresie pochodzenia majątku, co stanowi fundamentalne odejście od tradycyjnych standardów procesowych obowiązujących w demokratycznym państwie prawnym.

Istota konstrukcji konfiskaty rozszerzonej

Konfiskata rozszerzona opiera się na mechanizmie domniemania prawnego wzruszalnego, które radykalnie przenosi ciężar dowodu z oskarżyciela na oskarżonego. W przeciwieństwie do klasycznego przepadku korzyści (art. 45 § 1 KK), gdzie prokuratura musi udowodnić przestępne pochodzenie konkretnego majątku, konfiskata rozszerzona zakłada, że cały majątek nabyty przez sprawcę w określonym okresie pochodzi z przestępstwa, chyba że sprawca lub inna zainteresowana osoba przedstawi dowód przeciwny.

Zakres czasowy i przedmiotowy konfiskaty rozszerzonej

Domniemanie obejmuje wszystkie składniki majątkowe, które sprawca:

• objął we władanie, lub
• do których uzyskał jakikolwiek tytuł prawny

w okresie 5 lat przed popełnieniem przestępstwa do chwili wydania chociażby nieprawomocnego wyroku.

Przesłanki zastosowania konfiskaty rozszerzonej

Konfiskata rozszerzona może być orzeczona w dwóch kategoriach spraw:

1. Przestępstwa z korzyścią znacznej wartości – gdy sprawca osiągnął (chociażby pośrednio) korzyść majątkową znacznej wartości (powyżej 200 000 zł według art. 115 § 5 KK)
2. Przestępstwa ciężkie lub zorganizowane – gdy sprawca popełnił lub mógł popełnić przestępstwo:
   • zagrożone karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 5 lat, lub
   • w zorganizowanej grupie albo związku mających na celu popełnienie przestępstwa

przy czym wystarczy sama możliwość osiągnięcia korzyści majątkowej.

Rozszerzenie na osoby trzecie

Art. 45 § 3 KK rozszerza domniemanie na sytuacje, gdy mienie zostało przeniesione na osoby fizyczne, prawne lub jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej. Wszystkie rzeczy będące w samoistnym posiadaniu tych podmiotów oraz przysługujące im prawa majątkowe uważa się za należące do sprawcy, chyba że na podstawie okoliczności towarzyszących nabyciu nie można było przypuszczać, że mienie to, chociażby pośrednio, pochodziło z czynu zabronionego.

Obalenie domniemania (przeciwdowód)

Sprawca lub inna zainteresowana osoba może obalić domniemanie poprzez przedstawienie wiarygodnego dowodu wskazującego na legalne pochodzenie składników majątkowych. Wymóg ten oznacza konieczność udokumentowania legalności źródeł wejścia we władanie lub uzyskania tytułu prawnego do określonego majątku – nie wystarczy samo uprawdopodobnienie.

W przypadku osób trzecich dodatkową ochronę stanowi klauzula dobrej wiary – domniemanie nie znajduje zastosowania, jeżeli na podstawie okoliczności towarzyszących nabyciu nie można było przypuszczać, że mienie pochodziło z przestępstwa.

Kontrowersje konstytucyjne i międzynarodowe

Konfiskata rozszerzona budzi poważne kontrowersje z punktu widzenia:

1. Domniemania niewinności – konstrukcja faktycznie odwraca zasadę „in dubio pro reo”, zmuszając oskarżonego do dowodzenia faktów negatywnych (że nie popełnił przestępstw, z których mógłby pochodzić jego majątek)

2. Prawa własności – art. 46 Konstytucji RP stanowi, że przepadek rzeczy może nastąpić tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu, jednak konfiskata rozszerzona może objąć znacznie szerszy zakres mienia niż bezpośrednio związany z przestępstwem

3. Zakazu retroakcji – art. 23 ustawy nowelizującej z 23.3.2017 wprowadził kontrowersyjną możliwość stosowania przepisów z mocą wsteczną, co zostało uznane za naruszenie fundamentalnej zasady prawa karnego

Stanowisko Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

ETPC w linii orzeczniczej zapoczątkowanej wyrokiem Raimondo v. Włochy (1994) oraz potwierdzanej w późniejszych orzeczeniach (Gogitidze i in. v. Gruzja, 2015) stwierdził, że państwa strony EKPC mają szeroką swobodę regulacyjną w ustanawianiu norm kontroli własności mienia pochodzącego z przestępstwa, w tym w zakresie przerzucenia ciężaru dowodu na oskarżonego. Warunkiem dopuszczalności jest jednak zapewnienie odpowiednio ukształtowanej procedury sądowej, która wyklucza arbitralność postępowania i gwarantuje możliwość obrony swoich praw.

Konfiskata rozszerzona – nasze publikacje

Robert Nogacki: Kto mieczem wojuje… O nieodwracalności ekspansji represji karnych

Jak przestrzegał Hayek w zakończeniu „The Road to Serfdom”: problem nie leży w tym, kto sprawuje władzę, lecz w zakresie władzy dostępnym do sprawowania. Dopóki ten zakres będzie obejmował konfiskatę bez wyroku, zabezpieczenie majątku na podstawie podejrzenia, domniemanie winy — dopóty będziemy żyli w systemie, w którym każdy może stać się ofiarą mechanizmów, które sam pomógł stworzyć.

Robert Nogacki: Zgromadziłeś ponadprzeciętny majątek? To masz się o co bać! Przyjdzie konfiskata prewencyjna i ci go odbierze

2020-07-21: Zaledwie ok. 1% pochodzącego z przestępstwa mienia potrafią odzyskać organy ścigania. W obliczu takiej indolencji służb Ministerstwo Sprawiedliwości chce od przyszłego roku zasilać budżet państwa pieniędzmi zajętymi także uczciwym obywatelom. Nowe przepisy o konfiskacie prewencyjnej umożliwią prokuratorom przejmowanie ich majątków bez prawomocnego wyroku.

Robert Nogacki: Konfiskata mega rozszerzona, czyli jak prokuratorzy przejmują pieniądze firm mimo braku uprawnień do tego

2020-08-24: Aby skonfiskować należące do firmy środki pieniężne, prokuratorzy muszą uzyskać wyrok sądu stwierdzający użycie jej do popełnienia przestępstwa. Oczywiście wymaga to od organów ścigania również udowodnienia przedsiębiorcy czy innemu podmiotowi posługującemu się firmą zawinienie w popełnieniu przestępstwa z użyciem przedsiębiorstwa. Od wielu lat prokuratorzy stosują jednak pewien wybieg, który pozwala im obejść te wymogi i zajmować pieniądze firmy zgromadzone na rachunku bankowym bez wyroku sądu czy postawienia komukolwiek zarzutów – wskazują je jako dowód rzeczowy w toczącej się sprawie. Sąd Okręgowy w Warszawie, orzekając 22 lipca 2020 r. na korzyść przedsiębiorcy, uznał takie działania prokuratora za praktyki nieakceptowalne, godzące w prawa i wolności obywatelskie.

Robert Nogacki: Uznanie środków pieniężnych zgromadzonych na rachunku bankowym za dowód rzeczowy

2020-08-21: Często stosowaną praktyką prokuratury, jednakże wątpliwą pod kątem zgodności z prawem, jest uznawanie środków zgromadzonych na rachunku bankowym za dowód rzeczowy.

Robert Nogacki

Założyciel i partner zarządzający kancelarii prawnej Skarbiec, uznanej przez Dziennik Gazeta Prawna za jedną z najlepszych firm doradztwa podatkowego w Polsce (2023, 2024). Doradca prawny z 19-letnim doświadczeniem, obsługujący przedsiębiorców z listy Forbesa oraz innowacyjne start-upy. Jeden z najczęściej cytowanych ekspertów w dziedzinie prawa handlowego i podatkowego w polskich mediach, regularnie publikujący w Rzeczpospolitej, Gazecie Wyborczej i Dzienniku Gazecie Prawnej. Autor publikacji „AI Decoding Satoshi Nakamoto. Sztuczna inteligencja na tropie twórcy Bitcoina” oraz współautor nagrodzonej książki „Bezpieczeństwo współczesnej firmy”. Profil na LinkedIn: 18.5 tys. obserwujących, 4 miliony wyświetleń rocznie. Nagrody: czterokrotny laureat Medalu Europejskiego, Złotej Statuetki Polskiego Lidera Biznesu, tytułu „Międzynarodowej Kancelarii Prawniczej Roku w Polsce w zakresie planowania podatkowego”. Specjalizuje się w strategicznym doradztwie prawnym, planowaniu podatkowym i zarządzaniu kryzysowym dla biznesu.