Postawienie zarzutu przestępstwa skarbowego a przedawnienie

Zgodnie z kodeksem karnym skarbowym istnieje dwupodział deliktów skarbowych na przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe. Pojęcia przestępstwa skarbowego oraz wykroczenia skarbowego stanowią kategorie autonomiczne wobec pojęć przestępstwa i wykroczenia występujących w powszechnym prawie karnym (wyrok Sądu Najwyższego z 4 kwietnia 2005 r., sygn. I KZP 7/05).

Tezę tę potwierdza również najnowsze orzecznictwo Sądu Najwyższego, zgodnie z którym prawo karne skarbowe stanowi w pełni autonomiczną dziedzinę prawa karnego, która ma wyłączność na stanowienie czynów skarbowych. Co więcej, odpowiedzialność za nie opiera się na odrębnie ujętych zasadach – podobnych do tych wynikających z prawa karnego powszechnego, ale nie identycznych.

Przestępstwo skarbowe jest to czyn zabroniony przez kodeks pod groźbą kary grzywny w stawkach dziennych, kary ograniczenia wolności lub kary pozbawienia wolności, zaś wykroczenie skarbowe jest to czyn zabroniony przez kodeks pod groźbą kary grzywny określonej kwotowo, jeżeli kwota uszczuplonej lub narażonej na uszczuplenie należności publicznoprawnej albo wartość przedmiotu czynu nie przekracza pięciokrotnej wysokości minimalnego wynagrodzenia w czasie jego popełnienia. Wykroczeniem skarbowym jest także inny czyn zabroniony, jeżeli kodeks tak stanowi.

Podstawowa różnica pomiędzy przestępstwem a wykroczeniem to kara, którą są one zagrożone. Za przestępstwo skarbowe grozi ograniczenie lub pozbawienie wolności, grzywna w określonej liczbie stawek od 10 do 720, gdzie wysokość stawki nie może być niższa od ¹⁄₃₀ części minimalnego wynagrodzenia ani też przekraczać jej czterystukrotności. W 2018 r. stawka dzienna waha się w granicach od 70 do 28 000 zł. Kara grzywny może zatem wynieść od 700 do 20 160 000 zł.

Kara grzywny za wykroczenie skarbowe jest wymierzana kwotowo, w granicach od ¹⁄₁₀ do dwudziestokrotnej wysokości minimalnego wynagrodzenia, a zatem wynosi od 210 do 42 000 zł.

Karalność przestępstwa skarbowego ustaje, jeżeli od czasu jego popełnienia upłynęło 5 lat, gdy czyn stanowi przestępstwo skarbowe zagrożone karą grzywny, karą ograniczenia wolności lub karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą 3 lat (pkt 1), lub 10 lat, gdy czyn stanowi przestępstwo skarbowe zagrożone karą pozbawienia wolności przekraczającą 3 lata (pkt 2).

Bieg przedawnienia przestępstwa skarbowego polegającego na uszczupleniu lub narażeniu na uszczuplenie należności publicznoprawnej rozpoczyna się z końcem roku, w którym upłynął termin płatności tej należności.

Jeżeli w okresie 5 (pkt 1 ) bądź 10 (pkt 2) lat od popełnienia czynu wszczęto postępowanie przeciwko sprawcy, karalność popełnionego przez niego przestępstwa skarbowego określonego w pkt 1 ustaje z upływem 5 lat, a przestępstwa skarbowego określonego w pkt 2 – z upływem 10 lat od zakończenia tego okresu.

Karalność wykroczenia skarbowego ustaje, jeżeli od czasu jego popełnienia upłynął rok. Jeżeli w tym okresie wszczęto postępowanie przeciwko sprawcy, karalność popełnionego przez niego wykroczenia skarbowego ustaje z upływem 2 lat od zakończenia tego okresu.

Zgodnie zaś z art. 44 § 5 KKS, jeżeli przed upływem podstawowego okresu przedawnienia karalności wszczęto postępowanie przeciwko sprawcy, karalność ustaje z upływem 5 lub 10 lat od zakończenia tego okresu lub po 2 latach w przypadku wykroczeń skarbowych.

Decydujące znaczenie ma zatem moment „wszczęcia postępowania wobec sprawcy”. Oceniać go należy na podstawie art. 71 § 1 KPK oraz art. 313 § 1 KPK, mających odpowiednie zastosowanie w postępowaniu w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe (wyrok Sądu Najwyższego z 7 listopada 2006 r., sygn. IV KK 150/06).

Sporządzenie postanowienia o przedstawieniu zarzutów nie powoduje przekształcenia postępowania z fazy in rem w fazę ad personam. Z powołanego wyżej art. 71 § 1 KPK wynika bowiem, że za podejrzanego uważa się osobę, co do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów albo bez wydania takiego postanowienia postawiono zarzut w związku z przystąpieniem do przesłuchania w charakterze podejrzanego.

Co się kryje pod terminem „wydanie”? Należy go odczytywać w świetle art. 313 § 1 KPK, który przewiduje, że jeżeli dane istniejące w chwili wszczęcia śledztwa lub zebrane w jego toku uzasadniają podejrzenie, iż czyn popełniła określona osoba, sporządza się postanowienie o przedstawieniu zarzutów, ogłasza je niezwłocznie podejrzanemu i przesłuchuje się go, chyba że ogłoszenie postanowienia lub przesłuchanie podejrzanego nie jest możliwe dlatego, że ten się ukrywa lub nie ma go w kraju.

Pomiędzy terminami „wydanie” a „sporządzenie” postanowienia zachodzi istotna różnica, jako że dla „wydania” niezbędne jest dopełnienie kolejnych czynności procesowych określonych w art. 313 § 1 KPK.

Aby zatem postanowienie o przedstawieniu zarzutów zostało uznane za wydane, czyli prawnie skuteczne, niezbędne jest kumulatywne spełnienie trzech warunków: sporządzenie postanowienia, jego niezwłoczne ogłoszenie i przesłuchanie podejrzanego (orzeczenia Sądu Najwyższego: postanowienie z 24 kwietnia 2007 r., sygn. IV KK 31/07, wyrok z 2 czerwca 2010 r., sygn. V KK 376/09, wyrok z 24 kwietnia 2013 r., sygn. V KK 453/12).

Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 17 lipca 2012 r. (sygn. P 30/11, OTK-A 2012/7/81), rozpatrując pokrewne zagadnienie, stwierdził, że art. 70 § 6 pkt 1 Ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa w zakresie, w jakim wywołuje skutek w postaci zawieszenia biegu terminu przedawnienia zobowiązania podatkowego w związku z wszczęciem postępowania karnego lub postępowania w sprawie o przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe, o którym to postępowaniu podatnik nie został poinformowany najpóźniej z upływem terminu wskazanego w art. 70 § 1 Ustawy Ordynacja podatkowa, jest niezgodny z zasadą ochrony zaufania obywatela do państwa i stanowionego przez nie prawa wynikającą z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

Co więcej, TK zaznaczył, że zgodnie z art. 313 § 1 KPK (stosowanym na podstawie art. 113 KKS w postępowaniu karnym skarbowym) postanowienie o przedstawieniu zarzutów rozpoczynające fazę postępowania in personam jest sporządzane, jeżeli dane istniejące w chwili wszczęcia śledztwa lub zebrane w jego toku, uzasadniają dostatecznie podejrzenie, że czyn popełniła określona osoba.

To postanowienie ogłasza się niezwłocznie podejrzanemu i przesłuchuje się go, chyba że ogłoszenie postanowienia lub przesłuchanie podejrzanego nie jest możliwe dlatego, że ten się ukrywa lub nie ma go w kraju.

Postanowienie o przedstawieniu zarzutów zawiera wskazanie podejrzanego, dokładne określenie zarzucanego mu czynu i jego kwalifikacji prawnej. Dopiero zatem na tym etapie podatnik uzyskuje informację o wszczętym przeciwko niemu postępowaniu karnym lub karnym skarbowym, które rodzi skutek w postaci przedłużenia biegu terminu przedawnienia karalności przestępstwa lub przestępstwa (wykroczenia) skarbowego.

W doktrynie prawa uznaje się, że wydanie postanowienia o przedstawieniu zarzutów rozpoczyna fazę in personam postępowania przygotowawczego i kreuje stronę procesową podejrzanego (teza 3 do art. 71 KPK Kodeks postępowania karnego, Komentarz, t. I, red. P. Hofmański, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 1999 r., s. 344). Wydanie zaś postanowienia o przedstawieniu zarzutów obejmuje sporządzenie takiego postanowienia oraz ogłoszenie go podejrzanemu.

Jak twierdzi Kazimierz Grzegorczyk, „wydanie (…) oznacza więc uzewnętrznienie, upublicznienie tego postanowienia; za takim rozumieniem zwrotu «wydano» przemawia treść przepisów art. 313 § 1 i 314 KPK” (glosa nr WPP.2002.3.163).

Podobny pogląd wyraził również SN w wyroku z 23 lipca 1992 r., sygn. III ARN 40/92, POP 1993/4/68. Sąd zwrócił uwagę, że zarówno w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego (sygn. K 3/89, K 14 i 15/91), jak i w orzecznictwie Sądu Najwyższego (orzeczenie z 14 lutego 1991 r., sygn. I PRN 1/91, OSNC 1992/11/207) utrwaliła się tzw. zasada ochrony zaufania obywatela do prawidłowości działań organów administracji, z której wynika, iż nie powinien być narażony na uszczerbek obywatel działający w przekonaniu, iż odnoszące się doń działania organów państwa są prawidłowe i odpowiadające prawu. Podobna też argumentacja znalazła się w wyroku NSA z 11 kwietnia 1996 r., sygn. SA/WR 1931/95 („Glosa”, 8/1997, s. 32).

Działanie praworządne polega m.in. na tym, aby niezwłocznie nadać osobie podejrzanej status strony. Zasadniczym celem tych przepisów jest, aby już od najwcześniejszego etapu postępowania przygotowawczego istniała równość stron – pokrzywdzonego i podejrzanego.

Dopiero bowiem w fazie in personam mogą być realizowane konwencyjne uprawnienia oskarżonego wynikające z art. 6 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, w tym prawo oskarżonego do niezwłocznego otrzymania w języku dla niego zrozumiałym szczegółowej informacji o istocie i przyczynie skierowanego przeciwko niemu oskarżenia.

„Dopuszcza się obrazy praworządności organ administracji publicznej, kiedy skutki niezastosowania obowiązującego prawa w konkretnej sprawie lub niedopełnienia obowiązków służbowych przerzuca na obywatela.”