Compliance a ryzyko odpowiedzialności karnej

Odpowiedzialność karna jest odpowiedzialnością indywidualną i osobistą. Warto pamiętać, że jest to również ten rodzaj odpowiedzialności, od którego nie można się ubezpieczyć. W przeciwieństwie do odpowiedzialności cywilnej, gdzie można ponosić odpowiedzialność np. na zasadzie ryzyka za działanie innych osób, w prawie karnym mamy do czynienia z odpowiedzialnością osobistą, gdzie każdy odpowiada jedynie w granicach swojego zawinienia.

Nie oznacza to bynajmniej, że menedżerowie nie będą ponosili odpowiedzialności karnej, jeżeli czynu zabronionego dokona pracownik przedsiębiorstwa. W takiej sytuacji zawsze ocenia się stopień zawinienia menedżera, uwzględniając miernik należytej staranności, którą taki menedżer w danej sytuacji powinien był zachować (a w tym przypadku sprawować nadzór nad pracownikiem).

W praktyce oznacza to, że weryfikowane będą działania i decyzje menedżera, których celem będzie odpowiedź na pytanie, czy zrobił on wszystko, co mógł, by do czynu zabronionego nie doszło. Jeżeli odpowiedź będzie pozytywna i okaże się, że fakt popełnienia czynu zabronionego był konsekwencją indywidualnej i autonomicznej decyzji pracownika, a w organizacji obowiązywały skuteczne procedury, które ten pracownik naruszył, menedżer będzie najprawdopodobniej zwolniony z odpowiedzialności karnej.

Jeżeli jednak okaże się, że np. system wewnętrznych procedur umożliwiał popełnienie czynu zabronionego (lub go ułatwiał) lub że był systemem kompletnie oderwanym od rzeczywistości i nie uwzględniał realnych procesów i decyzji lub że popełnienie czynu zabronionego było konsekwencją decyzji (bezpośrednich lub pośrednich) członków kadry zarządzającej lub też, że w organizacji panowało przyzwolenie, czy też „tajemnica poliszynela” w zakresie popełnienia danych czynów zabronionych (np. przyzwolenie lub presja na wręczanie łapówek członkom administracji w zamian za sprawne wydawanie korzystnych decyzji administracyjnych), menedżerowi będzie niezwykle trudno wykazać brak jego zawinienia.

Jeżeli to ten menedżer podejmował decyzje lub sprawy toczyły się przy jego wiedzy (albo przy jej braku, w sytuacji, kiedy powinien był ją posiadać), to zwolnienie z odpowiedzialności karnej będzie niemożliwe.

W dzisiejszym stanie prawnym brakuje wciąż aktu prawnego, który obligowałby przedsiębiorców do wdrażania kompleksowych programów compliance. Choć prace legislacyjne w tym zakresie toczyły się już od dawna, to wydaje się pewnym, że w obliczu końcówki kadencji Parlamentu, żaden akt prawny, który regulowałby to zagadnienie, nie zostanie już uchwalony. Nie oznacza to jednak, że dzięki temu przedsiębiorcy mieliby nie ponosić odpowiedzialności karnej, o której mowa powyżej.

Przede wszystkim, w branży finansowej wdrażanie programów compliance jest obowiązkiem od kilku lat. Od niedawna obowiązuje z kolei nowa ustawa o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy i finansowania terroryzmu, które obliguje do wdrażania takich programów „instytucje obowiązane”.

Brak jednak regulacji, która obligowałaby do wdrażania programów compliance większość lub wszystkich przedsiębiorców (dostosowanych oczywiście do skali prowadzonej działalności). Nie oznacza to jednak braku możliwości ponoszenia odpowiedzialności karnej przez menedżerów organizacji z takich branż. Członkowie kadry zarządzającej przedsiębiorstwem muszą działać z należytą starannością (adekwatną do pełnionej funkcji lub wyznaczonych zadań) i w której mogą ponosić odpowiedzialność za brak takiej staranności.

Za jeden z elementów należytej staranności zaczyna się uważać konieczność wdrożenia w organizacji kanałów do zgłaszania nieprawidłowości. W niedługim czasie, w wyniku legislacji Unii Europejskiej, będzie musiał zostać uchwalony akt prawny, który zobowiąże polskich przedsiębiorców do wdrażania tego typu kanałów oraz do zapewniania realnej ochrony dla sygnalistów, zgłaszających przypadki nieprawidłowości.

Należy się spodziewać, że w niedługim czasie pojawią się kolejne przykłady legislacji, które będą albo obligowały do wdrażania kompleksowych programów compliance, albo przynajmniej jakichś jego elementów. Będzie to wdrażało kolejne obowiązki dla członków kadry zarządzającej, którym będą musieli sprostać z należytą starannością, pod rygorem odpowiedzialności karnej oczywiście.

Autor: Kancelaria Prawna Skarbiec