Usługi powiernicze | Umowa powiernicza

Dla kogo są przeznaczone umowy powiernicze?

Usługi powiernicze adresowane są do osób fizycznych i prawnych, które ze względów osobistych, biznesowych lub strategicznych preferują niejawność swojego udziału w określonych transakcjach. Umowy powiernicze znajdują zastosowanie w sytuacjach, gdy:

• wymaga się zachowania dyskrecji w negocjacjach biznesowych lub transakcjach nabycia aktywów,
• istnieją przeszkody natury faktycznej do bezpośredniego udziału w transakcji,
• sytuacja zawodowa wymaga braku publicznego kojarzenia z daną transakcją na obecnym etapie,
• planowana jest kompleksowa restrukturyzacja aktywów wymagająca etapowego ujawniania struktury właścicielskiej,
• przepisy przewidują szczególne ograniczenia lub wymogi formalne dla bezpośredniego nabycia określonych aktywów przez zainteresowaną osobę.

Istota powiernictwa w prawie polskim

Konstrukcja powiernictwa, chociaż nieregulowana expressis verbis w polskim prawie cywilnym, jest powszechnie akceptowana na gruncie zasady swobody umów (art. 353¹ Kodeksu cywilnego) i znajduje oparcie w przepisach o zleceniu (art. 734 i następne k.c.).

Podstawą usług powierniczych jest umowa pomiędzy zlecającym (powierzającym) a profesjonalnym pośrednikiem (powiernikiem). Powiernik zobowiązuje się wykonać określone czynności prawne we własnym imieniu, lecz na rachunek zlecającego – realizując model tzw. zastępstwa pośredniego.

Kluczowe cechy stosunku powierniczego:

Zachowanie poufności – w stosunkach zewnętrznych to nazwa powiernika figuruje na umowach i dokumentach transakcyjnych, co pozwala zachować dyskrecję co do tożsamości faktycznego beneficjenta.

Obowiązek wydania – powiernik ma prawny obowiązek (art. 740 k.c.) przenieść na zlecającego wszystko, co uzyskał w realizacji porozumienia powierniczego, chociażby nabył to w imieniu własnym. Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z 23.01.2014 r. (II CSK 264/13), obowiązek ten powstaje ex lege i nie wymaga osobnego zastrzeżenia w umowie.

Ograniczenie uprawnień powiernika – powiernik korzysta z nabytych uprawnień wyłącznie w zakresie i sposób określony w umowie powierniczej oraz zgodnie z instrukcjami zleceniodawcy. Prawa nabyte przez powiernika podlegają ograniczeniom wynikającym ze stosunku obligacyjnego łączącego go ze zlecającym.

Odpowiedzialność fiducjarna – powiernik działa z należytą starannością zawodową i w interesie powierzającego, zachowując lojalność przy wykonywaniu powierzonych zadań zgodnie z przepisami o zleceniu (art. 742-743 k.c.).

Rodzaje umów powierniczych

Praktyka prawna wyróżnia kilka typów konstrukcji powierniczych, różniących się zakresem przenoszonych uprawnień:

Zarząd powierniczy – powiernictwo z przeniesieniem własności

W tym modelu dochodzi do faktycznego przeniesienia prawa własności lub innego prawa na powiernika, który jednak zobowiązuje się do jego zwrotnego przeniesienia po zakończeniu określonego okresu lub ziszczeniu się określonego warunku.

Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z 21.01.2005 r. (I CK 528/04):

„Wspólnik, który zbywa udziały, także wtedy gdy zbycie takie ma charakter powierniczy, musi się liczyć z tym, że traci wszelkie prawa składające się na taki udział.”

W przypadku powierniczego zbycia wszystkich udziałów w spółce z o.o. wspólnik traci również uprawnienia przyznane mu osobiście (art. 159 KSH), które „odżywają” dopiero z chwilą zwrotnego przeniesienia udziałów.

Powiernictwo w celu nabycia

Powiernik zobowiązuje się do nabycia określonych aktywów we własnym imieniu, ale na rachunek powierzającego. To najczęściej spotykana forma powiernictwa w transakcjach gospodarczych, szczególnie przy nabywaniu:

• udziałów lub akcji w spółkach kapitałowych,
• nieruchomości,
• przedsiębiorstw lub ich zorganizowanych części,
• wierzytelności.

Powiernictwo w celu inkasa w prawie wekslowym (indos powierniczy w celu inkasa)

Powiernik otrzymuje uprawnienie do ściągnięcia wierzytelności wyłącznie w interesie powierzającego. Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z 24.05.2007 r. (V CSK 23/07):

„Jeżeli indos powierniczy w celu inkasa służy wyłącznie interesom indosanta, przepisy art. 10 i 17 Prawa wekslowego nie wyłączają podnoszenia wobec indosatariusza przez dłużnika wekslowego zarzutów przysługujących mu przeciw indosantowi.”

W tej konstrukcji brak jest czynności obrotu prawnego chronionego przepisami prawa wekslowego, gdyż skutki indosu realizują się w sferze prawnej powierzającego, a nie powiernika.

Umowa powiernicza – wymogi formalne

Zasada swobody formy

Co do zasady, umowy powiernicze jako umowy zobowiązujące podlegają przepisom o zleceniu (art. 734 i nast. k.c.) i nie wymagają zachowania szczególnej formy. Jak potwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z 23.01.2014 r. (II CSK 264/13):

„Umowa, w której jedna strona zobowiązuje się wobec drugiej do nabycia we własnym imieniu, ale na jej rachunek, określonych praw majątkowych (…) Jako umowa zobowiązująca do związanych z tym zastępstwem świadczeń, polegających nie tylko na dokonywaniu czynności prawnych, ale i faktycznych, powinna, stosownie do art. 750 k.c., podlegać przepisom o zleceniu (art. 734 i nast. k.c.).”

Forma umowy powierniczej

Jak wynika z powyższego umowa powiernicza może być zawarta nawet w formie ustnej.  Warto jednak wziąć pod uwagę także praktyczne względy związane z ryzykiem sporu miedzy powierzającym a powiernikiem. Z tego względu rekomendowana jest forma pisemna, dokumentowa i elektroniczna dla celów dowodowych (art. 74 k.c.)

Artykuł 74 k.c. reguluje skutki niezachowania formy pisemnej, dokumentowej albo elektronicznej zastrzeżonej dla celów dowodowych (forma ad probationem). W przeciwieństwie do formy ad solemnitatem, niezachowanie tej formy nie powoduje nieważności czynności prawnej, lecz wywołuje konsekwencje na płaszczyźnie procesowej.

Skutki niezachowania formy (art. 74 § 1 k.c.)

Jeżeli dla danej czynności prawnej zastrzeżono formę pisemną, dokumentową albo elektroniczną bez rygoru nieważności, niezachowanie tej formy skutkuje niedopuszczalnością dowodu z zeznań świadków lub z przesłuchania stron na fakt dokonania czynności. Ograniczenie to nie znajduje zastosowania, gdy zachowanie określonej formy jest zastrzeżone jedynie dla wywołania określonych skutków czynności prawnej (np. dla uzyskania daty pewnej).

Wyjątki od ograniczeń dowodowych (art. 74 § 2 k.c.)

Mimo niezachowania wymaganej formy, dowód z zeznań świadków lub z przesłuchania stron jest dopuszczalny, gdy:

– obie strony wyrażą na to zgodę,
– żąda tego konsument w sporze z przedsiębiorcą,
– fakt dokonania czynności prawnej jest uprawdopodobniony za pomocą dokumentu (np. korespondencji e-mail, potwierdzenia przelewu, notatki).

Forma zastrzeżona dla oświadczenia jednej strony (art. 74 § 3 k.c.)

Jeżeli forma pisemna, dokumentowa albo elektroniczna jest zastrzeżona dla oświadczenia tylko jednej ze stron, w razie jej niezachowania dowód z zeznań świadków lub z przesłuchania stron jest dopuszczalny również na żądanie drugiej strony.

Wyłączenie w obrocie profesjonalnym (art. 74 § 4 k.c.)

Przepisów o skutkach niezachowania formy ad probationem nie stosuje się do czynności prawnych w stosunkach między przedsiębiorcami. W obrocie profesjonalnym strony mogą zatem wykazywać fakt dokonania czynności prawnej wszelkimi środkami dowodowymi, niezależnie od zachowania jakiejkolwiek formy. Rozwiązanie to uwzględnia specyfikę obrotu gospodarczego, w którym wymaga się od uczestników wyższego stopnia staranności i profesjonalizmu.

Znaczenie praktyczne dla umowy powierniczej

W przypadku umowy powierniczej zawieranej między przedsiębiorcami kwestia formy ad probationem nie ma znaczenia praktycznego z uwagi na wyłączenie przewidziane w § 4. Natomiast jeśli przynajmniej jedna ze stron nie jest przedsiębiorcą, zachowanie formy pisemnej, dokumentowej lub elektronicznej jest zalecane dla uniknięcia ograniczeń dowodowych w ewentualnym sporze sądowym.

Forma pisemna może zostać dopełniona również po zawarciu umowy ustnej – w takim przypadku dokument przytacza treść wcześniej złożonych oświadczeń woli.

Wyjątki wymagające szczególnej formy

Umowa powiernicza nie wymaga zachowania formy przewidzianej dla czynności rozporządzających (np. formy aktu notarialnego dla zbycia nieruchomości), ponieważ sama w sobie nie stanowi rozporządzenia prawem, lecz zobowiązanie do jego nabycia lub zbycia.

Jednakże samo wykonanie umowy powierniczej – tj. nabycie lub zbycie przez powiernika określonych aktywów – musi oczywiście odpowiadać wymogom formalnym przewidzianym dla danego rodzaju czynności rozporządzających.

I tu nasuwa się jeszcze jedna refleksja – jeśli w ramach umowy powierniczej przekazujemy powiernikowi pewne mienie i musimy liczyć się z ryzykiem sporu co do jego zwrotu, to warto jest nadać umowie powierniczej formę właściwą dla umów rozporządzających tym mieniem. Ma to znaczenie, jeśli przepisy zastrzegają w tym zakresie formy szczególne – akt notarialny (powiernicze nabycie nieruchomości) czy notarialne poświadczenie podpisów (powierniczy zarząd udziałami w spółce). Otwiera nam to możliwość, aby w razie sporu z powiernikiem móc dochodzić przed sądem przeniesienia własności mienia od powiernika.

Skutki prawne powiernictwa wobec osób trzecich

Ochrona nabywcy działającego w dobrej wierze

W stosunkach z osobami trzecimi powiernik występuje jako pełnoprawny właściciel lub uprawniony z nabytego prawa. Ograniczenia wynikające z umowy powierniczej mają charakter obligacyjny i co do zasady nie są skuteczne wobec osób trzecich działających w dobrej wierze.

Ograniczenia i ryzyka konstrukcji powierniczych

Zakaz obchodzenia przepisów prawa

Umowa powiernicza nie może służyć obejściu przepisów ustawy (art. 58 § 1 k.c.). Sąd Najwyższy w wyroku z 23.01.2014 r. (II CSK 264/13) wskazał, że:

„Umowa, w której kontrahent cudzoziemca niemogącego uzyskać zezwolenia wymaganego przez ustawę o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców zobowiązuje się do nabycia na rachunek cudzoziemca prawa objętego wspomnianym wymaganiem (…) [może być] uznana za czynność prawną zmierzającą do obejścia ustawy i tym samym nieważną z mocy art. 58 § 1 k.c.”

Nieważna byłaby wówczas zarówno czynność nabycia prawa na rachunek cudzoziemca, jak i sama umowa zobowiązująca do nabycia tego prawa.

Przepisy dewizowe i ograniczenia obrotu

Umowy powiernicze zawierane w okresie obowiązywania przepisów prawa dewizowego musiały uwzględniać reglamentację obrotu dewizowego. Brak wymaganego zezwolenia mógł skutkować nieważnością umowy na podstawie art. 58 § 1 k.c. w związku z art. 9 ustawy z dnia 29.09.1994 r. – Prawo dewizowe.

Nabycie udziałów i akcji przez cudzoziemców

Szczególne ograniczenia przewidywał art. 3e ust. 1 ustawy o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców, który uzależnia nabycie przez cudzoziemca udziałów lub akcji w spółce będącej właścicielem nieruchomości od zezwolenia Ministra Spraw Wewnętrznych w określonych przypadkach.

Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z 23.01.2014 r. (II CSK 264/13), umowa powiernicza mogłaby w takich okolicznościach zostać uznana za czynność zmierzającą do obejścia ustawy. Jednakże nawet w przypadku stwierdzenia nieważności w zakresie objęcia konkretnych udziałów, konieczne byłoby rozważenie częściowego zachowania mocy umowy zgodnie z art. 58 § 3 k.c.

Aspekty podatkowe umów powierniczych

Konstrukcja powiernicza ma istotne konsekwencje dla opodatkowania transakcji. Zgodnie z utrwalonym stanowiskiem organów podatkowych i sądów administracyjnych, przedstawionym szczegółowo w wyroku WSA w Gdańsku z 13.01.2015 r. (I SA/Gd 1219/14):

Podstawowe zasady opodatkowania umów powierniczych

Przychód powstały w wyniku wykonania umowy powierniczej przypisuje się zleceniodawcy (powierzającemu), który jest faktycznym beneficjentem transakcji ekonomicznych. Jak wskazał WSA w Gdańsku:

„Ze względu na to, że środki uzyskane w związku z wykonaniem umowy powiernik zobowiązany jest na podstawie łączącej go umowy wydać zleceniodawcy – przychód powstały w wyniku wykonania umowy powierniczej, należy przypisać zleceniodawcy.”

Przychodem powiernika jest wyłącznie prowizja (wynagrodzenie) za wykonanie zlecenia:

„Natomiast przychodem powiernika jest jedynie prowizja, wynikająca z umowy zlecenia powierniczego.”

Powiernik pełni funkcję techniczną i nie osiąga korzyści ekonomicznych z samej transakcji wykonanej na rachunek zleceniodawcy – działa jedynie jako pośrednik prawny.

Charakter zwrotny świadczeń w umowie powierniczej

Kluczowe znaczenie dla rozumienia skutków podatkowych ma charakter świadczeń w umowie powierniczej. WSA w Gdańsku podkreślił:

„Za przychody podatkowe mogą być uznane tylko takie świadczenia, które nie mają charakteru zwrotnego. Przychód jest w istocie określonym przyrostem majątkowym, a zatem jego otrzymanie musi mieć charakter definitywny.”

W odniesieniu do umów powierniczych:

„Umowa powiernicza, która ze swej istoty polega na przekazaniu i zwrocie wartości majątkowej, powinna być traktowana jako generująca świadczenie, które ma charakter zwrotny, a więc jest neutralna podatkowo i powinna być stawiana np. na równi z umową pożyczki (tzn. nie generującą przychodu w podatku dochodowym od osób fizycznych).”

Moment powstania przychodu

Zgodnie z art. 11 ust. 1 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, przychód powstaje w momencie otrzymania lub postawienia do dyspozycji podatnika pieniędzy, wartości pieniężnych lub świadczeń w naturze.

W kontekście umów powierniczych oznacza to, że:

• W trakcie trwania stosunku powierniczego – środki otrzymane przez powiernika wchodzą do jego majątku formalnie, ale z obowiązkiem ich wydania zleceniodawcy. W tym okresie nie powstaje jeszcze definitywne przysporzenie po stronie zleceniodawcy.
• W momencie rozliczenia zlecenia – dopiero gdy powiernik wydaje zleceniodawcy wszystko, co dla niego uzyskał (po potrąceniu należnego wynagrodzenia i poniesionych kosztów), powstaje po stronie zleceniodawcy definitywne przysporzenie majątkowe stanowiące przychód podatkowy.

Przykład: spłata wierzytelności przelanej na powiernika

WSA w Gdańsku wyjaśnił, że w przypadku umowy powierniczej dotyczącej przelewu wierzytelności:

• Spłata wierzytelności przez dłużnika do momentu przeniesienia własności wierzytelności na osobę trzecią (np. spółkę) stanowi przychód zleceniodawcy, ponieważ faktycznym wierzycielem (beneficjentem ekonomicznym) pozostaje zleceniodawca.
• Po przeniesieniu własności wierzytelności na osobę trzecią (np. wniesienie wierzytelności jako wkładu do spółki) późniejsza spłata wierzytelności nie wywołuje skutków podatkowych u zleceniodawcy – przychód rozpoznaje się po stronie podmiotu, który stał się właścicielem wierzytelności.

Różnica między powiernictwem a innymi konstrukcjami

Należy odróżnić powiernictwo od:

• Umowy komisu (art. 765 k.c.) – gdzie komisant kupuje lub sprzedaje rzeczy ruchome w imieniu własnym, lecz na rachunek komitenta. Jak wskazano w orzecznictwie, również w przypadku komisu za przychód komisanta uznaje się jedynie prowizję, a nie wartość transakcji.
• Pełnomocnictwa (przedstawicielstwa) – gdzie pełnomocnik działa w imieniu i na rzecz mocodawcy, skutki prawne powstają bezpośrednio w sferze prawnej mocodawcy.
• Umowy spółki cichej – Wspólnik cichy w zamian za swój wkład (pieniężny lub niepieniężny) uczestniczy w zyskach przedsiębiorstwa wspólnika jawnego, nie ujawniając jednak się na zewnątrz i nie mając praw do majątku spółki. Wspólnik cichy nie odpowiada za zobowiązania spółki wobec wierzycieli.

Konsekwencje dla kosztów uzyskania przychodu

Istotną kwestią są koszty ponoszone przez powiernika w związku z wykonaniem zlecenia. Z art. 742-743 k.c. wynika, że:

• Zleceniodawca powinien zwrócić powiernikowi wydatki poczynione w celu należytego wykonania zlecenia wraz z odsetkami.
• Zleceniodawca powinien zwolnić powiernika od zobowiązań zaciągniętych w imieniu własnym w celu wykonania zlecenia.

Jednakże z perspektywy podatkowej koszty te nie mogą być bezpośrednio zaliczone do kosztów uzyskania przychodu przez zleceniodawcę w momencie ich poniesienia przez powiernika, ponieważ:

• Zgodnie z art. 22 ust. 1 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, kosztami uzyskania przychodów są koszty poniesione w celu osiągnięcia przychodów.
• Koszty poniesione przez powiernika stanowią jego wydatki, a nie wydatki zleceniodawcy.
• Dopiero po rozliczeniu zlecenia i zwrocie tych kosztów przez zleceniodawcę powiernikowi mogą one potencjalnie zostać rozpoznane jako koszty uzyskania przychodu po stronie zleceniodawcy – przy czym muszą spełniać ogólne przesłanki z art. 22 ustawy (celowość, poniesienie w celu uzyskania przychodu, dokumentacja).

Spójność systemu podatkowego

WSA w Gdańsku podkreślił, że zaproponowana wykładnia przepisów zapewnia:

• Szczelność systemu podatkowego – przychód jest rozpoznawany albo po stronie zleceniodawcy (w przypadku prawidłowego rozliczenia zlecenia), albo po stronie powiernika (w przypadku przedawnienia lub umorzenia zobowiązania do rozliczenia).
• Spójność z zasadami opodatkowania – opodatkowanie następuje u podmiotu, który ostatecznie osiąga definitywne przysporzenie majątkowe.
• Zgodność z charakterem umowy zlecenia – skutki ekonomiczne wykonania zlecenia dotyczą zleceniodawcy, nie powiernika.

Podstawy prawne konstrukcji powierniczych

Ważność i skuteczność umów powierniczych w polskim porządku prawnym została wielokrotnie potwierdzona w orzecznictwie:

• Wyrok SN z 23.01.2014 r. (II CSK 264/13) – uznał dopuszczalność czynności powierniczych w granicach swobody umów, wskazując że powiernik nabywa prawo z zobowiązaniem do korzystania z niego jedynie w określonym zakresie. Sąd szczegółowo omówił różnice między poszczególnymi typami umów powierniczych oraz wymogi formalne dla nich właściwe.
• Wyrok SN z 21.01.2005 r. (I CK 528/04) – przesądził o skutkach powierniczego zbycia udziałów w spółce z o.o., wskazując że zbywca traci status wspólnika oraz uprawnienia przyznane mu osobiście, które mogą „odżyć” dopiero po zwrotnym przeniesieniu udziałów.
• Wyrok SN z 07.05.2004 r. (III CK 563/02) – wyjaśnił problematykę indosu powierniczego w celu zabezpieczenia oraz indosu powierniczego w celu inkasa
• Wyrok SN z 24.05.2007 r. (V CSK 23/07) – rozstrzygnął o zakresie stosowania przepisów prawa wekslowego (art. 10 i 17 Prawa wekslowego) do indosu powierniczego w celu inkasa, rozróżniając sytuacje, gdy służy on wyłącznie interesom indosanta od przypadków, gdy służy również interesom indosatariusza.
• Wyrok WSA w Gdańsku z 13.01.2015 r. (I SA/Gd 1219/14) – kompleksowo omówił skutki podatkowe umów powierniczych, wskazując że przychód powstały w wyniku wykonania umowy powierniczej przypisuje się zleceniodawcy, natomiast przychodem powiernika jest prowizja za wykonanie zlecenia. Wyrok ten stanowi obecnie podstawę dla interpretacji podatkowych w zakresie umów powierniczych.

Judykatura konsekwentnie potwierdza legalność konstrukcji powierniczych jako instrumentu prawnego dopuszczalnego w ramach swobody umów (art. 353¹ k.c.), z zastrzeżeniem że nie mogą one służyć obejściu przepisów prawa (art. 58 k.c.). Umowy powiernicze muszą być zawierane i wykonywane zgodnie z prawem oraz przy uwzględnieniu wszelkich ograniczeń i wymogów przewidzianych dla nabywania określonych kategorii aktywów.

Kancelaria Prawna „Skarbiec” świadczy usługi doradztwa prawnego w zakresie konstrukcji powierniczych, zapewniając pełną zgodność z obowiązującymi przepisami oraz orzecznictwem sądów polskich. Oferujemy kompleksową obsługę prawną od etapu projektowania struktury powierniczej, przez przygotowanie dokumentacji, analizę skutków podatkowych, aż po reprezentację w postępowaniach sądowych i administracyjnych. Nasze doświadczenie obejmuje zarówno klasyczne konstrukcje powiernicze w celu nabycia aktywów, jak i zaawansowane struktury z wykorzystaniem wierzytelności, udziałów w spółkach kapitałowych oraz instrumentów finansowych.