Zabezpieczenie majątkowe a ochrona majątku – praktyczny przewodnik

Rozszerzenie możliwości zabezpieczenia majątkowego

Polskie prawo karne w ostatnich latach konsekwentnie rozszerza możliwości zabezpieczenia majątkowego w postępowaniu karnym. Zmiany wprowadzone w 2017 i 2022 roku znacząco zwiększyły uprawnienia organów ścigania w zakresie czasowego „zamrażania” majątku osób, wobec których toczy się postępowanie karne.

Nowelizacje te były odpowiedzią na stosunkowo niską skuteczność organów ścigania w odzyskiwaniu korzyści majątkowych pochodzących z przestępstw. Według raportu Najwyższej Izby Kontroli z lutego 2020 roku, w latach 2014-2018 służby zabezpieczyły mienie przestępców o wartości zaledwie 2,7 mld złotych, podczas gdy osiągnięte przez nich zyski oszacowano na 217-520 mld złotych. Oznacza to, że zabezpieczono jedynie około 1% korzyści pochodzących z przestępstw.

Rozszerzony zakres zabezpieczenia majątkowego

Obecne przepisy pozwalają organom na zabezpieczenie majątku nie tylko samego oskarżonego, ale także – w określonych przypadkach – majątku osób trzecich. Dotyczy to sytuacji, gdy majątek został przeniesiony na inne osoby, a istnieje domniemanie jego przestępczego pochodzenia. Wprowadzono również możliwość zabezpieczenia majątku przedsiębiorstw oraz zabezpieczenia przed formalnym postawieniem zarzutów w ściśle określonych przypadkach.

Te rozwiązania mają na celu zapobieganie sytuacjom, w których sprawcy przestępstw przenoszą majątek na osoby trzecie lub do firm, uniemożliwiając tym samym późniejszą egzekucję orzeczonych kar i środków.

Konstytucyjne granice ingerencji w prawo własności

Zabezpieczenie majątkowe stanowi poważną ingerencję w konstytucyjnie chronione prawo własności (art. 64 Konstytucji RP). Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 6 września 2004 roku (SK 10/04) uznał wprawdzie, że instytucja zabezpieczenia majątkowego nie narusza Konstytucji, ale jednocześnie podkreślił, że tymczasowa uciążliwość musi służyć realizacji podstawowego założenia demokratycznego państwa prawnego – wykonalności wyroków sądowych.

Kluczowe jest zachowanie zasady proporcjonalności wynikającej z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP. Zabezpieczenie musi być adekwatne do celu, jaki ma osiągnąć, i nie może wykraczać poza to, co niezbędne dla zabezpieczenia wykonania przyszłego orzeczenia.

Domniemanie niewinności

Fundamentalną zasadą pozostaje domniemanie niewinności wyrażone w art. 42 ust. 3 Konstytucji RP oraz art. 5 Kodeksu postępowania karnego. Zabezpieczenie majątkowe nie jest przesądzeniem o winie – do tego uprawniony jest wyłącznie sąd w prawomocnym wyroku. Jest to środek tymczasowy, który powinien być stosowany tylko wtedy, gdy istnieją konkretne okoliczności uzasadniające obawę udaremnienia wykonania przyszłego orzeczenia.

Istotne jest, że ciężar udowodnienia przesłanek zabezpieczenia spoczywa na organie procesowym, nie na osobie, której majątek ma zostać zabezpieczony. Organ musi wykazać nie tylko wysokie prawdopodobieństwo popełnienia przestępstwa, ale także konkretne okoliczności uzasadniające obawę, że bez zabezpieczenia wykonanie orzeczenia będzie niemożliwe lub znacznie utrudnione.

Zabezpieczenie majątku osób trzecich – domniemania prawne

Szczególnie kontrowersyjnym rozwiązaniem jest możliwość zabezpieczenia majątku osób trzecich na podstawie domniemania, że mienie to faktycznie należy do sprawcy przestępstwa. Przepisy wprowadzają mechanizm, zgodnie z którym jeśli majątek został przeniesiony na inną osobę w okresie 5 lat przed popełnieniem przestępstwa do chwili wydania wyroku, domniemywa się, że pochodzi on z przestępstwa.

Osoba trzecia, której majątek został zabezpieczony, może to domniemanie obalić, wykazując, że na podstawie okoliczności towarzyszących nabyciu nie mogła przypuszczać, iż mienie to, choćby pośrednio, pochodzi z czynu zabronionego. W praktyce oznacza to przerzucenie ciężaru dowodu na osobę trzecią, która musi udowodnić legalność nabycia i swoją dobrą wiarę.

To rozwiązanie budzi wątpliwości z punktu widzenia ochrony praw osób, które nabyły majątek w dobrej wierze, legalnie, często wiele lat przed wszczęciem postępowania karnego przeciwko osobie, od której lub za pośrednictwem której majątek nabyli.

Planowanie majątkowe a zabezpieczenie

W kontekście rozszerzonych możliwości zabezpieczenia majątkowego przedsiębiorcy i osoby zarządzające znaczącym majątkiem coraz częściej rozważają struktury prawne zabezpieczające ich aktywa przed różnymi ryzykami, w tym ryzykiem zabezpieczenia w postępowaniu karnym.

Legalne struktury ochronne

Planowanie majątkowe z wykorzystaniem legalnych struktur prawnych jest dopuszczalnym i powszechnym działaniem, pod warunkiem że jego celem nie jest udaremnienie postępowania karnego ani ukrycie korzyści pochodzących z przestępstwa. Takimi strukturami mogą być:

Zagraniczne spółki holdingowe – lokowanie nieruchomości lub innych aktywów w spółkach zarejestrowanych w państwach o stabilnym systemie prawnym, takich jak Cypr, Malta czy Luksemburg. Takie rozwiązania są standardem w międzynarodowym obrocie gospodarczym i służą optymalizacji podatkowej, ochronie przed nieuzasadnionymi roszczeniami oraz zarządzaniu sukcesją majątkową.

Fundacje rodzinne – od 2023 roku polskie prawo przewiduje instytucję fundacji rodzinnej, który może służyć długoterminowemu zarządzaniu majątkiem rodzinnym i jego ochronie. Fundacja Rodzinna podlega polskiemu prawu i nadzorowi, ale zapewnia określony poziom ochrony aktywów przed roszczeniami.

Trusty i fundacje prywatne – w niektórych jurysdykcjach (np. Liechtenstein, Szwajcaria, Malta) dostępne są struktury prawne pozwalające na odseparowanie majątku od osoby fundatora przy zachowaniu określonych mechanizmów kontroli i korzyści.

Zmiana rezydencji podatkowej – dla osób prowadzących działalność międzynarodową zmiana rezydencji podatkowej może być uzasadniona względami biznesowymi, podatkowymi lub osobistymi. Polskie prawo przewiduje tzw. exit tax – podatek od niezrealizowanych zysków kapitałowych, który należy uiścić przy przenoszeniu rezydencji podatkowej za granicę.

Granice legalności

Kluczowe jest zrozumienie, że planowanie majątkowe musi być legalne i nie może mieć na celu udaremnienia postępowania karnego. Przeniesienie majątku po popełnieniu przestępstwa lub w trakcie postępowania karnego z zamiarem uniemożliwienia zabezpieczenia lub egzekucji może stanowić podstawę do:

• Rozszerzenia zabezpieczenia na majątek osób trzecich
• Potraktowania tego jako okoliczności obciążającej przy wymiarze kary
• W skrajnych przypadkach – postawienia dodatkowych zarzutów karnych o pranie pieniędzy

Planowanie majątkowe powinno być prowadzone prewencyjnie, w normalnym toku działalności gospodarczej lub zarządzania majątkiem prywatnym, a nie jako reakcja na wszczęcie postępowania karnego.

Skuteczność egzekucji zagranicznej

Istotnym aspektem lokowania majątku za granicą jest ograniczona skuteczność polskiej egzekucji w innych państwach. Polski komornik nie ma bezpośredniej możliwości prowadzenia egzekucji z majątku znajdującego się poza granicami Polski. Zgodnie z art. 1110⁴ § 1 Kodeksu postępowania cywilnego, do wyłącznej jurysdykcji krajowej należą sprawy egzekucyjne, jeżeli egzekucja ma być wszczęta lub jest prowadzona w Polsce.

Europejski nakaz zabezpieczenia na rachunku bankowym, wprowadzony rozporządzeniem UE nr 655/2014, umożliwia zabezpieczenie środków na rachunkach w innych państwach członkowskich UE, ale nie daje bezpośredniej możliwości ich egzekucji. Rzeczywista egzekucja wymaga wszczęcia odrębnego postępowania w państwie, w którym znajduje się majątek, z wykorzystaniem procedur wzajemnej pomocy prawnej.

Procedury te są czasochłonne, sformalizowane i nie zawsze prowadzą do sukcesu. Według danych Ministerstwa Sprawiedliwości skuteczność egzekucji komorniczej w Polsce wynosi około 18-20%, co wskazuje na systemowe trudności z egzekwowaniem należności nawet w kraju. Egzekucja zagraniczna jest jeszcze bardziej skomplikowana i mniej skuteczna.

Transparentność międzynarodowa – CRS i DAC6

Osoby rozważające międzynarodowe struktury majątkowe powinny mieć świadomość rosnącej transparentności międzynarodowej. Polska uczestniczy w automatycznej wymianie informacji podatkowych w ramach:

Common Reporting Standard (CRS) – automatyczna wymiana informacji o rachunkach finansowych pomiędzy ponad 100 państwami. Informacje o rachunkach bankowych, inwestycjach i innych aktywach finansowych są automatycznie przekazywane do państwa rezydencji podatkowej beneficjenta.

Dyrektywa DAC6 – obowiązek zgłaszania przez doradców podatkowych transgranicznych schematów podatkowych, które spełniają określone kryteria. Ma to na celu przeciwdziałanie agresywnej optymalizacji podatkowej.

Rejestr beneficjentów rzeczywistych – państwa członkowskie UE prowadzą rejestry ujawniające beneficjentów rzeczywistych spółek i innych struktur prawnych.

Oznacza to, że struktury zagraniczne w państwach uczestniczących w tych mechanizmach nie zapewniają już poufności w takim zakresie, jak miało to miejsce w przeszłości.

Wyważone podejście do ochrony majątku

Ochrona majątku przed nieuzasadnionym zabezpieczeniem w postępowaniu karnym powinna opierać się przede wszystkim na:

Transparentności i dokumentacji – skrupulatne dokumentowanie legalnego pochodzenia majątku, źródeł dochodów, transakcji gospodarczych. W razie zabezpieczenia należy być w stanie przedstawić pełną dokumentację potwierdzającą legalność majątku.

Prawidłowym planowaniu na bieżąco – struktury prawne służące zarządzaniu majątkiem i sukcesji powinny być tworzone w normalnym toku działalności, nie jako reakcja na problemy prawne.

Profesjonalnym doradztwie – decyzje dotyczące międzynarodowych struktur majątkowych powinny być podejmowane z pomocą doświadczonych doradców prawnych i podatkowych, którzy zapewnią zgodność z przepisami wszystkich zaangażowanych jurysdykcji.

Przestrzeganiu prawa – żadna struktura prawna nie uchroni przed konsekwencjami popełnienia przestępstwa. Najlepszą ochroną majątku jest prowadzenie legalnej działalności gospodarczej i przestrzeganie prawa.

Podsumowanie

Rozszerzenie możliwości zabezpieczenia majątkowego w polskim prawie karnym jest faktem. Z jednej strony służy ono zwiększeniu skuteczności ścigania przestępstw i odzyskiwania korzyści majątkowych pochodzących z działalności przestępczej. Z drugiej strony stanowi poważną ingerencję w konstytucyjnie chronione prawo własności i budzi uzasadnione obawy o możliwość nadużyć.

Osoby zarządzające znaczącym majątkiem powinny być świadome tych regulacji i – działając w granicach prawa – rozważyć legalne struktury ochronne. Jednocześnie kluczowe jest zrozumienie, że przeniesienie majątku za granicę po popełnieniu przestępstwa lub w trakcie postępowania karnego nie tylko nie rozwiąże problemu, ale może pogorszyć sytuację prawną.

Najlepszą ochroną majątku pozostaje prowadzenie transparentnej, legalnej działalności, skrupulatne dokumentowanie wszystkich transakcji oraz – w razie potrzeby – energiczna obrona swoich praw w postępowaniu o zabezpieczenie majątkowe z pomocą doświadczonych prawników.

Robert Nogacki

Założyciel i Partner Zarządzający Kancelarii Prawnej Skarbiec, uznanej przez Dziennik Gazetę Prawną za jedną z najlepszych firm doradztwa podatkowego w Polsce (2023, 2024). Radca prawny z 19-letnim doświadczeniem, obsługujący przedsiębiorców z list Forbes oraz innowacyjne start-upy. Jeden z najczęściej cytowanych ekspertów prawa gospodarczego i podatkowego w polskich mediach, regularnie publikujący w Rzeczpospolitej, Gazecie Wyborczej i Dzienniku Gazecie Prawnej. Autor publikacji „AI Decoding Satoshi Nakamoto. Artificial Intelligence on the Trail of Bitcoin’s Creator” oraz współautor nagrodzonej książki „Bezpieczeństwo współczesnej firmy”. Profil LinkedIn: 18.5 tys. obserwujących, 4 mln odsłon rocznie. Nagrody: 4-krotny laureat Medalu Europejskiego, Złota Statuetka Lidera Polskiego Biznesu, tytuł „International Tax Planning Law Firm of the Year in Poland”. Specjalizuje się w strategicznym doradztwie prawnym, planowaniu podatkowym i zarządzaniu kryzysowym dla biznesu.