Podatek od spadków i darowizn
Podatek od spadków i darowizn stanowi formę daniny publicznej o charakterze bezpośrednim, nakładanej na osoby fizyczne lub prawne z tytułu nieodpłatnego nabycia własności lub praw majątkowych w drodze dziedziczenia, zapisu, darowizny, polecenia testamentowego lub innych form nieekwiwalentnego przysporzenia majątkowego. W systematyce prawa podatkowego podatek ten zaliczany jest do kategorii podatków majątkowych, obciążających przyrost majątku nabywcy wynikający z nieodpłatnego transferu wartości ekonomicznych, przy czym konstrukcja tego podatku może przybierać formę podatku od masy spadkowej obciążającej spadek przed jego podziałem lub podatku od nabytego spadku obciążającego poszczególnych spadkobierców.
Historyczna geneza opodatkowania spadków sięga czasów starożytnego Rzymu, gdzie cesarz August wprowadził w 6 roku naszej ery vicesima hereditatium – dwudziestą część wartości spadku pobieraną na rzecz aerarium militare, skarbu wojskowego finansującego emerytury weteranów legionów rzymskich. Podatek ten, wynoszący 5% wartości spadku, obciążał jedynie spadki przekraczające określoną wartość i nie dotyczył najbliższych krewnych, ustanawiając tym samym fundamentalne zasady różnicowania obciążeń w zależności od stopnia pokrewieństwa i wartości majątku, które przetrwały do współczesności. W średniowieczu opodatkowanie spadków przybrało formę różnorodnych danin feudalnych, takich jak relevium w Anglii czy Mortuarium w krajach niemieckich, stanowiących formę rekompensaty dla seniora feudalnego za utratę wasala.
Nowoczesne systemy opodatkowania spadków i darowizn ukształtowały się w XVII i XVIII wieku wraz z powstaniem scentralizowanych państw narodowych i rozwojem fiskalnych potrzeb związanych z finansowaniem aparatu państwowego i wojen. Rewolucja francuska przyniosła fundamentalną zmianę w postrzeganiu podatku spadkowego jako narzędzia nie tylko fiskalnego, ale również społecznego, służącego ograniczeniu dziedzicznej koncentracji majątku i promowaniu republikańskich ideałów równości. Ustawa z 1791 roku wprowadziła progresywny podatek spadkowy, którego stawki rosły wraz z wartością spadku i malały wraz z bliskością pokrewieństwa, ustanawiając model powielany później w większości systemów kontynentalnych.
Teoretyczne uzasadnienie podatku od spadków i darowizn opiera się na kilku konkurencyjnych koncepcjach filozoficzno-ekonomicznych. Teoria zdolności płatniczej postrzega nieodpłatne nabycie majątku jako przyrost zdolności ekonomicznej uzasadniający opodatkowanie. Teoria równości szans, rozwinięta przez Johna Stuarta Milla i później przez ekonomistów welfare state, widzi w podatku spadkowym instrument wyrównywania szans życiowych i przeciwdziałania perpetuacji nierówności społecznych. Teoria partycypacji państwa uznaje podatek za formę udziału społeczeństwa w majątku, którego akumulacja była możliwa dzięki infrastrukturze prawnej i ekonomicznej zapewnianej przez państwo. Przeciwnicy podatku spadkowego, opierając się na teorii praw naturalnych, argumentują że stanowi on formę podwójnego opodatkowania majątku już obciążonego podatkami w trakcie jego gromadzenia.
W ujęciu komparatystycznym współczesne systemy opodatkowania spadków i darowizn wykazują znaczące zróżnicowanie zarówno w zakresie konstrukcji prawnej, jak i obciążeń fiskalnych. System amerykański stosuje podwójną konstrukcję federal estate tax obciążającego masę spadkową przed podziałem oraz stanowych inheritance tax obciążających nabywców, przy czym federalna kwota wolna wynosi 13,61 miliona dolarów w 2024 roku, co skutkuje opodatkowaniem jedynie około 0,2% spadków. System brytyjski stosuje jednolitą stawkę 40% powyżej kwoty wolnej 325.000 funtów, z możliwością przeniesienia niewykorzystanej kwoty między małżonkami i ulgą dla majątku przekazywanego na cele charytatywne. Systemy kontynentalne, reprezentowane przez Niemcy i Francję, charakteryzują się złożoną strukturą stawek uzależnionych od stopnia pokrewieństwa i wartości nabycia, z progresją sięgającą 45% we Francji i 50% w Niemczech dla spadkobierców niespokrewnionych.
Z jednej strony obserwuje się trend abolicionistyczny – Szwecja zniosła podatek spadkowy w 2005 roku, Norwegia w 2014, Austria w 2008, argumentując niską wydajność fiskalną, wysokie koszty administracyjne oraz negatywny wpływ na przedsiębiorczość rodzinną. Z drugiej strony, rosnące nierówności majątkowe wywołują debatę o przywróceniu lub wzmocnieniu opodatkowania spadków, czego przykładem są propozycje wealth tax w Stanach Zjednoczonych czy dyskusje o harmonizacji europejskiej. Kraje które utrzymały podatek spadkowy systematycznie podnoszą kwoty wolne, wprowadzają preferencje dla przedsiębiorstw rodzinnych oraz rozbudowują systemy ulg dla najbliższej rodziny.
Międzynarodowe planowanie spadkowe stało się istotnym elementem zarządzania majątkiem zamożnych rodzin, wykorzystującym różnice w systemach podatkowych różnych jurysdykcji. Instrumenty takie jak trusty w systemie common law, fundacje rodzinne w systemie kontynentalnym czy struktury holdingowe pozwalają na optymalizację obciążeń podatkowych poprzez wybór korzystnej jurysdykcji, rozłożenie transferu majątku w czasie czy wykorzystanie zwolnień dla określonych kategorii aktywów. Rozwój międzynarodowej wymiany informacji podatkowych w ramach Common Reporting Standard oraz dyrektywy DAC6 systematycznie ogranicza możliwości unikania opodatkowania poprzez transgraniczne struktury.
Współczesne wyzwania związane z opodatkowaniem spadków i darowizn wynikają z globalizacji majątku i mobilności kapitału. Wycena złożonych aktywów finansowych, udziałów w przedsiębiorstwach niepublicznych czy wartości niematerialnych i prawnych stanowi rosnące wyzwanie dla administracji podatkowej. Rozwój kryptoaktywów i tokenizacji majątku tworzy nowe kategorie aktywów trudnych do identyfikacji i wyceny. Starzenie się społeczeństw rozwiniętych i największy w historii międzypokoleniowy transfer majątku baby boomers zwiększa fiskalną wagę podatku spadkowego przy jednoczesnej presji politycznej na jego ograniczenie.
Harmonizacja europejska w zakresie opodatkowania spadków pozostaje ograniczona ze względu na silny związek z suwerennością podatkową i różnicami kulturowymi w postrzeganiu rodziny i dziedziczenia. Orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej stopniowo eliminuje dyskryminacyjne przepisy ograniczające swobodę przepływu kapitału, wymuszając równe traktowanie rezydentów i nierezydentów oraz spadków krajowych i transgranicznych. Propozycje wprowadzenia europejskiego podatku od majątku lub harmonizacji opodatkowania spadków napotykają na opór państw członkowskich broniących swojej konkurencyjności podatkowej.
Publikacje Kancelarii Skarbiec na temat podatku od spadków i darowizn
Wartość stanowiąca podstawę opodatkowania podatkiem od spadków i darowizn
2021-02-11: W przypadku nabycia przez osoby fizyczne rzeczy oraz praw majątkowych w związku z dokonanym dziedziczeniem, zapisem windykacyjnym, poleceniem testamentowym, zapisem zwykłym, dalszym zapisem czy darowizną, poleceniem darczyńcy, zasiedzeniem, nieodpłatnym zniesieniem współwłasności, zachowkiem, nieodpłatną rentą, użytkowaniem oraz służebnością powstaje konieczność rozliczenia podatku od spadków i darowizn. Niezmiernie istotne jest prawidłowe określenie podstawy opodatkowania, co z uwagi na skomplikowanie przepisów nie w każdym przypadku jest proste.
2021-06-29: Zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego, zawierając umowę darowizny, darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swojego majątku (art. 888 KC). Innymi słowy, otrzymując darowiznę, obdarowany nie jest zobowiązany do świadczenia wzajemnego względem darczyńcy albo innego podmiotu. W zależności od tego, czy obdarowany jest osobą fizyczną, czy osobą prawną, zastosowanie do opodatkowania otrzymanej darowizny znajdą przepisy ustawy o spadkach i darowiznach albo ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych.
Wydatek poniesiony za kogoś a koszty podatkowe
2020-01-15: W praktyce biznesowej dochodzi do sytuacji, gdy koszty są ponoszone przez inny podmiot niż ten, którego faktycznie dotyczą. Przykładowo mogą to być wydatki na wyjazdy pracowników kontrahenta, na sfinansowanie czyjejś inwestycji czy dofinansowanie działalności partnera biznesowego lub zwyczajne darowizny. Przykłady można mnożyć, w zależności od potrzeb biznesowych mogą one być różne. Kolejna kategoria obejmuje wydatki na prywatne cele pracowników oraz sytuację odmienną tj. finansowanie działalności podatnika przez pracowników (np. zarząd).
Zmiany podatkowe dla przedsiębiorców wspierających Ukraińców
2022-05-10: W odpowiedzi na wspólny apel Rady Przedsiębiorczości i Polsko-Ukraińskiej Izby Gospodarczej rząd wprowadził ulgi podatkowe dla przedsiębiorców udzielających pomocy Ukraińcom. Obejmują one m.in. możliwość odliczenia przekazanych na ten cel darowizn od podstawy opodatkowania PIT i CIT odpowiednio do kwoty 6% lub 10% dochodu, 0% stawkę VAT na dostawy pomocowe, czy zaniechanie poboru ryczałtu od dochodów spółek.
Założyciel i partner zarządzający kancelarii prawnej Skarbiec, uznanej przez Dziennik Gazeta Prawna za jedną z najlepszych firm doradztwa podatkowego w Polsce (2023, 2024). Doradca prawny z 19-letnim doświadczeniem, obsługujący przedsiębiorców z listy Forbesa oraz innowacyjne start-upy. Jeden z najczęściej cytowanych ekspertów w dziedzinie prawa handlowego i podatkowego w polskich mediach, regularnie publikujący w Rzeczpospolitej, Gazecie Wyborczej i Dzienniku Gazecie Prawnej. Autor publikacji „AI Decoding Satoshi Nakamoto. Sztuczna inteligencja na tropie twórcy Bitcoina” oraz współautor nagrodzonej książki „Bezpieczeństwo współczesnej firmy”. Profil na LinkedIn: 18.5 tys. obserwujących, 4 miliony wyświetleń rocznie. Nagrody: czterokrotny laureat Medalu Europejskiego, Złotej Statuetki Polskiego Lidera Biznesu, tytułu „Międzynarodowej Kancelarii Prawniczej Roku w Polsce w zakresie planowania podatkowego”. Specjalizuje się w strategicznym doradztwie prawnym, planowaniu podatkowym i zarządzaniu kryzysowym dla biznesu.