Przestępczość białych kołnierzyków

W wielu wypadkach zdarzyło się bowiem tak, że zobowiązania, wskutek których przedsiębiorcy znaleźli się na skraju niewypłacalności zostały zaciągnięte jednoosobowo przez menadżerów, którzy przekroczyli wytyczne wynikające z wewnętrznych regulaminów organizacyjnych.

W tej sytuacji powstają bardzo praktyczne pytania odnośnie możliwości częściowego zrekompensowania sobie przez przedsiębiorców poniesionych strat poprzez pociągnięcie menadżerów do odpowiedzialności za popełnione nadużycia.

Z racji aktualności tego tematu poniżej sygnalizuję najważniejsze zagadnienia związane ze źródłami odpowiedzialności menadżerów względem przedsiębiorców, wskazuję typowe przestępstwa menadżerskie oraz omawiam zakres odpowiedzialności menadżerów, którzy wspólnie przyczynili się do wyrządzenia szkody swojej firmie.

Istnieją dwa podstawowe źródła odpowiedzialności menadżerów względem przedsiębiorców, którzy ich zatrudniają:

1. stosunek zobowiązaniowy pomiędzy przedsiębiorcą a menadżerem w postaci umowy o pracę albo umowy cywilnoprawnej (kontraktu menadżerskiego),
2. stosunek korporacyjny, związany ze sprawowaniem funkcji w organie osoby prawnej (nie występuje on więc w przypadku menadżerów nie będących członkami organów osoby prawnej).

Ponadto, wskazać należy na dwie dalsze, autonomiczne podstawy do pociągnięcia menadżerów do odpowiedzialności:

1. przepisy regulujące odpowiedzialność cywilną z tytułu bezprawnego działania albo zaniechania, którego skutkiem było powstanie po stronie przedsiębiorcy szkody ( tzw. odpowiedzialność deliktowa);
2. przepisy prawa karnego, penalizujące określone czyny zabronione m.in. przeciwko wiarygodności dokumentów, mieniu, obrotowi gospodarczemu, obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi.

Odpowiedzialność z tytułu umowy, stosunku korporacyjnego, odpowiedzialność deliktową i odpowiedzialność karną rozpatrywać należy niezależnie od siebie. Na każdej z tych płaszczyzn w odmienny sposób kształtują się obowiązki menadżerów, zasady i zakres ich odpowiedzialności.

Trudno byłoby w tym miejscu zreferować całokształt obowiązków menadżerów względem przedsiębiorstw którymi zarządzają. Jak zresztą wynika z powyższego przeglądu katalogu źródeł odpowiedzialności, obowiązki te wynikają nie tylko z przepisów prawa, ale także z indywidualnych mów menadżerów z przedsiębiorcami i wewnętrznych regulaminów organizacyjnych, jakie mogą obowiązywać u przedsiębiorców.

Ponadto, niektóre z nich trudno omawiać w oderwaniu od okoliczności konkretnego stanu faktycznego z uwagi na ich blankietowy charakter („sumienne i staranne wykonywanie pracy”, „dbanie o dobro zakładu pracy” i in.).

Jednakże typizując kilka najważniejszych naruszeń obowiązków menadżerskich, jakie mogą pojawić się w obrocie, warto jest wskazać na czyny zabronione zdefiniowane w następujących przepisach:

• art. 585 § 1 kodeksu spółek handlowych („k.s.h.”), tj. działanie na szkodę spółki. Zgodnie z tym przepisem, kto, biorąc udział w tworzeniu spółki handlowej lub będąc członkiem jej zarządu, rady nadzorczej lub komisji rewizyjnej albo likwidatorem, działa na jej szkodę podlega karze pozbawienia wolności do lat 5 i grzywnie. Tej samej karze podlega, kto osobę wymienioną powyżej nakłania do działania na szkodę spółki lub udziela jej pomocy do popełnienia tego przestępstwa.
• art. 77 ustawy o rachunkowości, tj. nierzetelne prowadzenie ksiąg rachunkowych. Zgodnie z tym przepisem, kto wbrew przepisom ustawy dopuszcza do prowadzenia ksiąg rachunkowych, prowadzenia ich wbrew przepisom ustawy lub podawania w tych księgach nierzetelnych danych podlega grzywnie lub karze pozbawienia wolności do lat 2, albo obu tym karom łącznie;
• art. 302 § 1 kodeksu karnego („k.k.”) w zw. z art. 308 kk, tj. działanie na szkodę wierzycieli poprzez spłacenie w warunkach grożącej niewypłacalności tylko niektórych z nich,
• art. 296 § 3 kk w zw. z art. 296 § 1 kk, tj. wyrządzenie szkody majątkowej w wielkich rozmiarach przez nadużycie udzielonych uprawnień,
• art. 586 k.s.h. w zw. z art. 21 ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze, tj. nie zgłoszenia w terminie wniosku o ogłoszenie upadłości spółki, pomimo zaistnienia okoliczności uzasadniających takie zgłoszenie.

Odpowiedź na powyższe pytanie zależy od tego, na jakiej płaszczyźnie rozpatrujemy odpowiedzialność menadżerską. Na gruncie odpowiedzialności cywilnej z tytułu wyrządzonej szkody, jeżeli kilka osób ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym, ich odpowiedzialność jest solidarna (tj. poszkodowany może żądać całości lub części odszkodowania od wszystkich sprawców łącznie, od kilku z nich lub od każdego z osobna, a zaspokojenie poszkodowanego przez któregokolwiek ze sprawców zwalnia pozostałych). Prawo nie przewiduje wyjątków od zasady solidarnej odpowiedzialności (np. poprzez udowodnienie, kto w jakim stopniu przyczynił się do powstania szkody).

W razie wyrządzenia szkody przez kilku pracowników każdy z nich ponosi odpowiedzialność za część szkody stosownie do przyczynienia się do niej i stopnia winy. Jeżeli nie jest możliwe ustalenie stopnia winy i przyczynienia się poszczególnych pracowników do powstania szkody, odpowiadają oni w częściach równych.

Na gruncie prawa karnego za sprawstwo odpowiada nie tylko ten, kto wykonuje czyn zabroniony sam albo wspólnie i w porozumieniu z inną osobą, ale także ten, kto kieruje wykonaniem czynu zabronionego przez inną osobę lub wykorzystując uzależnienie innej osoby od siebie, poleca jej wykonanie takiego czynu (art. 18. § 1 k.k.).

Ponadto, osoba która chcąc, aby inna osoba dokonała czynu zabronionego, nakłania ją do tego, odpowiada za podżeganie (art. 18. § 2 k.k.), zaś, osoba która w zamiarze, aby inna osoba dokonała czynu zabronionego, swoim zachowaniem ułatwia jego popełnienie, w szczególności dostarczając narzędzie, środek przewozu, udzielając rady lub informacji odpowiada za pomocnictwo (art. 18. § 3 k.k.). Za pomocnictwo odpowiada także ten, kto wbrew prawnemu, szczególnemu obowiązkowi niedopuszczenia do popełnienia czynu zabronionego swoim zaniechaniem ułatwia innej osobie jego popełnienie.

Powyższe uwagi nie wyczerpują bardzo złożonej problematyki zasad odpowiedzialności menadżerskiej. Warto też podkreślić, iż w praktyce obrotu gospodarczego znaczenie odpowiedzialności menadżerskiej jest znacznie mniejsze niż w gospodarkach dojrzałych, takich jak amerykańska.

W praktyce odpowiedzialność menadżerów ogranicza się zazwyczaj do rozwiązania umowy o pracę bez zachowania okresu wypowiedzenia. Tymczasem w sytuacji, gdyby połączyć praktykę pociągania menadżerów do odpowiedzialności z jednoczesnym ubezpieczeniem ich od odpowiedzialności cywilnej z tytułu wykonywanej działalności, to mogłoby się okazać, że odpowiedzialność menadżerska stanowi bardzo istotny element zarządzania ryzykiem przedsiębiorców.

Źródło: Gazeta Finansowa, Portal Bankier.pl

Kancelaria Prawna Skarbiec

Autor: radca prawny Robert Nogacki