Kryteria opodatkowania VAT tzw. zespołów świadczeń i czynności

Zwolnienia od opodatkowania VAT zostały wymienione w Tytule IX Dyrektywy 2006/112/WE Rady z dnia 28 listopada 2006 r. w sprawie wspólnego systemu podatku od wartości dodanej (Dz. Urz. UE z 11.12.2006 r., L 347/1). Wskazano w nim transakcje, które państwa członkowskie UE zobowiązane są zwalniać z VAT, jak i warunki, jakie należy spełnić, by móc z tych zwolnień skorzystać.

Na art. 132 ust. 1 lit. c) tej dyrektywy powołał się przedsiębiorca, który w Portugalii prowadzi obiekt sportowy, a w nim, prócz usług związanych z poprawą kondycji fizycznej, oferuje również doradztwo żywieniowe.

Przepis ten stanowi, że zwolnieniu z opodatkowania podlegają świadczenia opieki medycznej w ramach zawodów medycznych i paramedycznych, określonych przez zainteresowane państwo członkowskie.

Przedsiębiorca pierwsze ze świadczonych przez siebie usług zakwalifikował jako podlegające opodatkowaniu VAT, a drugie jako niezależne świadczenie opieki medycznej korzystającej ze zwolnienia, o jakim mowa w art. 132 ust. 1 lit. c).

To właśnie możliwość skorzystania z tego zwolnienia stała się przedmiotem rozstrzygnięcia przez TSUE w ramach skierowanego przez portugalski sąd arbitrażowy ds. podatkowych pytania prejudycjalnego (sprawa C‑581/19, Frenetikexito – Unipessoal Lda przeciwko Autoridade Tributária e Aduaneira).

Przedsiębiorca nie mógłby bowiem skorzystać ze wskazanego zwolnienia z VAT, jeśli połączenie usług związanych z poprawą kondycji fizycznej i doradztwa żywieniowego byłoby traktowane jako jednolita usługa lub też, gdy doradztwo żywieniowe miałoby być niesamodzielnym świadczeniem o charakterze pomocniczym wobec usług związanych z poprawą kondycji fizycznej.

Opinię w tej sprawie 22 października 2020 r. wydała Rzecznik Generalny Trybunału Sprawiedliwości UE Juliane Kokott. Na wstępie zwróciła uwagę, jak istotne dla przedsiębiorców i obrotu gospodarczego jest to zagadnienie.

Już wielokrotnie bowiem bywało ono przedmiotem rozpoznania przez TSUE. A mimo to, jak zauważył portugalski sąd odsyłający, na podstawie dotychczasowego orzecznictwa Trybunału wciąż nie da się ustalić jednoznacznych kryteriów VAT, w świetle których należy oceniać takie zespoły świadczeń i czynności. Zatem sprawa ta daje TSUE szansę doprecyzowania kryteriów opodatkowania VAT w tym zakresie.

Dla rozstrzygnięcia tego zagadnienia istotne były dwie regulacje. Pierwsza, zawarta w art. 1 ust. 2 akapit drugi dyrektywy VAT, zgodnie z którą: VAT obliczony od ceny towaru lub usługi według stawki, która ma zastosowanie do takiego towaru lub usługi, jest wymagalny od każdej transakcji, po odjęciu kwoty podatku poniesionego bezpośrednio w różnych składnikach kosztów.

Druga to art. 9 pkt 1 portugalskiej ustawy o VAT (Código do Imposto sobre o Valor Acrescentado), zwalniająca z VAT usługi świadczone w ramach wykonywania zawodu lekarza, dentysty, położnej, pielęgniarki lub innych zawodów paramedycznych.

Mająca siedzibę w Portugalii spółka Frenetikexito – Unipessoal Lda, prowadząc działalność w zakresie poprawy kondycji fizycznej, oferuje również usługi doradztwa żywieniowego. Oferuje ją zarówno swoim klientom korzystającym z usług poprawy kondycji fizycznej jako dodatek do ich planów treningowych, jak i klientom zewnętrznym, jako całkowicie odrębną usługę. Jej miesięczne przychody kształtują się następująco: 60% z usługi głównej i 40% z dodatkowej usługi doradztwa żywieniowego. Pierwszą opodatkowuje odpowiednią stawką VAT, zaś do drugiej stosuje zwolnienie na podstawie art. 9 pkt 1 portugalskiej ustawy o VAT.

Portugalski fiskus traktuje jednak tę drugą usługę jako niesamodzielne świadczenie o charakterze pomocniczym wobec usług związanych z poprawą kondycji fizycznej. A ponieważ niesamodzielne świadczenie podlega takiemu samemu opodatkowaniu jak świadczenie główne, zdaniem tamtejszych organów skarbowych ta dodatkowa usługa doradztwa żywieniowego również podlega opodatkowaniu VAT.

Organy domagały się więc od spółki uregulowania zaległości w podatku VAT za lata 2014 i 2015, jako powstałe w wyniku nieprawidłowego stosowania przez spółkę w tych latach zwolnienia w opodatkowaniu VAT dodatkowej usługi doradczej.

Rozpoznający pytanie prejudycjalne Trybunał Sprawiedliwości UE podkreślił znaczenie naczelnej zasady opodatkowania VAT – zasady niezależności każdego świadczenia, o której mowa w art. 1 ust. 2 akapit drugi unijnej dyrektywy VAT. Dlatego generalnie każde pojedyncze świadczenie należy poddać odrębnej ocenie dla celów VAT.

W tym względzie bez znaczenia są nawet uregulowania umowne. Stąd, tak jak w niniejszej sprawie, nie ma znaczenia, że więcej niż jedno świadczenie było wykonywane na rzecz kontrahenta w ramach jednej umowy cywilnoprawnej.

Jednocześnie TSUE przypomniał, że istnieją trzy odstępstwa od tej zasady:

1. a) kwalifikacja świadczenia jako jedno świadczenie złożone – występuje wówczas, gdy dwie lub więcej czynności dokonane przez podatnika są ze sobą tak ściśle związane, że tworzą obiektywnie tylko jedno niepodzielne świadczenie gospodarcze, którego rozdzielenie miałoby charakter sztuczny;
2. b) kwalifikacja jako niesamodzielne świadczenie o charakterze pomocniczym – występuje wówczas, gdy świadczenie to nie stanowi dla klienta celu samego w sobie, lecz służy skorzystaniu w jak najlepszy sposób ze świadczenia głównego;
3. c) kwalifikacja jako czynność ściśle związana – występuje wówczas, gdy pomaga czynności głównej w osiągnięciu pełnej skuteczności, różni się od niesamodzielnego świadczenia pomocniczego tym, że wykonywać je może również inny podatnik niż ten, który wykonuje właściwe świadczenie; kwalifikacja jako czynność ściśle związana dokonywana jest na gruncie oceny możliwości korzystania przez nią ze zwolnienia z VAT, jakie przysługuje czynności głównej.

Dlatego też rzecznik generalny TSUE w swojej opinii stwierdził, że w rozpoznawanym przypadku usługa doradztwa żywieniowego świadczona przez przedsiębiorcę jest niezależną usługą w rozumieniu dyrektywy VAT, stąd dla jej klasyfikacji dla celów VAT nie ma znaczenia klasyfikacja usług związanych z poprawą kondycji fizycznej.

Niemniej ocena, czy w danych okolicznościach taka usługa spełnia kryteria do zastosowania zwolnienia w podatku od towarów i usług, każdorazowo należeć będzie do sądu (a w praktyce także do organów podatkowych).

„Jeżeli podatnik jak w niniejszej sprawie świadczy usługi w zakresie doradztwa żywieniowego oraz utrzymania i poprawy kondycji fizycznej, są to różne, niezależne od siebie świadczenia w rozumieniu dyrektywy 2006/112/WE.

Doradztwo żywieniowe takie jak to w niniejszej sprawie jest jednak zwolnionym z podatku świadczeniem opieki medycznej w rozumieniu art. 132 ust. 1 lit. c) dyrektywy 2006/112, jeśli służy celowi terapeutycznemu. Do sądu odsyłającego należy zbadanie, czy przesłanka ta jest spełniona” (Opinia rzecznik generalnej TSUE Julianne Kokott, przedstawiona w dniu 22 października 2020 r., sprawa C‑581/19).

To bardzo ważne dla przedsiębiorców rozstrzygnięcie Trybunału Sprawiedliwości UE. W Polsce przykładem podobnego, niekorzystnego dla podatników rozpoznawania dla celów opodatkowania VAT zespołów świadczeń i czynności przez fiskusa były usługi najmu, w ramach których wyższą 23% stawką VAT Minister Finansów jako jedno świadczenie opodatkowywał również ponoszone przez najemców opłaty za dostawę mediów (wyrok TSUE z dnia 16 kwietnia 2015 r. w sprawie C-42/14 Minister Finansów przeciwko Agencja Mienia Wojskowego). Wówczas Trybunał orzekł, że możliwe jest traktowanie tych świadczeń jako odrębnych, a więc i obejmowanie każdego z nich odpowiednią, odrębną stawką VAT.

Na niekorzyść przedsiębiorców polski fiskus interpretował też przepisy „odwrotnie”, tzn. rozdzielał świadczenie złożone, tak by jedno z nich oddzielić od świadczenia zwolnionego z VAT i tym samym móc je opodatkować tym podatkiem. Tak było w przypadku bankowych usług udzielania kredytów, które korzystały ze zwolnienia z VAT.

Gdy banki wprowadziły w ich ramach usługę zlecenia kredytowego, polegającą na kredytowaniu przez bank na zlecenie partnerów handlowych zakupów dokonywanych przez bezpośrednich klientów tych partnerów.

Fiskus stwierdził, że ta usługa realizacji zlecenia kredytowego to całkowicie odrębne od usługi udzielenia kredytu świadczenie, niekorzystające ze zwolnienia z VAT, a winne podlegać opodatkowaniu według podstawowej 23% stawki podatku. Wówczas po stronie przedsiębiorców stanął Naczelny Sąd Administracyjny, orzekając:

„…usługa udzielenia kredytu świadczona przez bank jest w istocie usługą o charakterze kompleksowym, w ramach której bank podejmuje określone czynności w celu osiągnięcia jednego celu gospodarczego w postaci ”udzielenia kredytu”. Temu celowi służy zarówno przyjęcie od sprzedawcy zlecenia kredytowego, jak i udzielenie klientowi finansowania zgodnie z tym zleceniem” (wyrok z dnia 1 marca 2017 r., sygn. akt I FSK 1492/15).

Cała sprawa portugalskiej spółki potwierdza, jak niesłusznie zapłaty VAT (w tym przypadku aż za dwa lata wstecz) mogą domagać się od firm organy podatkowe. Co prawda, nadal to od ustalenia przez odpowiednie organy państwa członkowskiego UE zależeć będzie, czy dana usługa zostanie uznana za niezależne świadczenie spełniające przesłanki uprawniające do zwolnienia albo za osiągającą ten sam efekt czynność ściśle związaną ze zwolnionym z VAT świadczeniem głównym.

Niemniej rozstrzygnięcie Trybunału znacząco ogranicza swobodę organów podatkowych w dokonywaniu tych ustaleń, dając jednocześnie przedsiębiorcom silny oręż do obrony przed niekorzystnym dla nich klasyfikowaniem świadczonych przez siebie usług do celów opodatkowania VAT.

Autor: radca prawny Robert Nogacki – Twórca Kancelarii Prawnej Skarbiec