Oszustwa podatkowe

Oszustwo podatkowe (ang. tax fraud, niem. Steuerbetrug, fr. fraude fiscale), umyślne i bezprawne działanie polegające na uchylaniu się od opodatkowania poprzez podanie nieprawdziwych informacji lub zatajenie okoliczności mających znaczenie dla wymiaru podatku, skutkujące narażeniem Skarbu Państwa na uszczuplenie należności publicznoprawnych. Stanowi jedną z najpoważniejszych form przestępczości gospodarczej, generującą straty budżetowe szacowane globalnie na biliony dolarów amerykańskich rocznie.

Taksonomia działań ukierunkowanych na osiągnięcie korzyści podatkowych

W systematyce współczesnego prawa podatkowego wyróżnić należy trzy kategorie działań podatników zmierzających do osiągnięcia korzyści podatkowych, różnicowane według kryterium legalności, charakteru zastosowanych środków oraz skutków prawnych: oszustwo podatkowe, optymalizację podatkową oraz planowanie podatkowe.

Oszustwo podatkowe stanowi kwalifikowaną formę przestępstwa skarbowego, którego istota sprowadza się do kumulatywnego wystąpienia trzech elementów konstytutywnych. Pierwszym jest umyślność działania sprawcy, manifestująca się w zamiarze bezpośrednim lub ewentualnym naruszenia obowiązków podatkowych. Drugim elementem jest wprowadzenie w błąd organu podatkowego poprzez podanie nieprawdy lub zatajenie prawdy w składanych deklaracjach, informacjach lub oświadczeniach podatkowych. Trzeci element stanowi skutek w postaci narażenia na uszczuplenie należności publicznoprawnej, przy czym dla bytu przestępstwa wystarczające jest samo narażenie na niebezpieczeństwo powstania uszczuplenia, bez konieczności jego rzeczywistego zaistnienia. Konstrukcja ta odróżnia oszustwo podatkowe zarówno od nieumyślnych błędów w rozliczeniach podatkowych, które nie wypełniają znamienia strony podmiotowej przestępstwa, jak i od legalnych form minimalizacji obciążeń podatkowych.

Optymalizacja podatkowa reprezentuje działania, których głównym lub jednym z głównych celów jest osiągnięcie korzyści podatkowej sprzecznej w danych okolicznościach z przedmiotem lub celem ustawy podatkowej lub jej przepisu, przy zastosowaniu sztucznego sposobu działania. Sztuczność oznacza w tym kontekście wykorzystanie konstrukcji prawnych pozbawionych ekonomicznego uzasadnienia poza uzyskaniem korzyści podatkowej, tworzonych w sposób nieodpowiadający rzeczywistości gospodarczej lub nieproporcjonalny do zamierzonych celów biznesowych. Choć optymalizacja podatkowa nie stanowi przestępstwa ani wykroczenia skarbowego, to na mocy przepisów o klauzuli przeciwko unikaniu opodatkowania (GAAR – General Anti-Avoidance Rule) nie skutkuje osiągnięciem zamierzonej korzyści podatkowej, a organ podatkowy uprawniony jest do pominięcia skutków podatkowych takiego działania i określenia zobowiązania podatkowego w wysokości odpowiadającej stanowi, jaki zaistniałby w przypadku dokonania czynności odpowiedniej.

Planowanie podatkowe obejmuje działania podatnika zmierzające do minimalizacji obciążeń podatkowych w granicach obowiązującego prawa, charakteryzujące się brakiem sztuczności, nawet gdy osiągnięcie korzyści podatkowej stanowiło główny lub jeden z głównych celów działania. Kluczowym wyróżnikiem planowania podatkowego jest zgodność uzyskanej korzyści podatkowej z przedmiotem i celem ustawy podatkowej lub jej przepisu w danych okolicznościach faktycznych. Działania w ramach planowania podatkowego wykorzystują rzeczywiste różnice w opodatkowaniu wynikające z wyboru formy prawnej prowadzenia działalności, struktury transakcji czy momentu realizacji zdarzeń gospodarczych, przy zachowaniu substancji ekonomicznej i biznesowego uzasadnienia podejmowanych czynności. Planowanie podatkowe, jako w pełni legalne korzystanie z przewidzianych prawem możliwości kształtowania sytuacji podatkowej, stanowi realizację konstytucyjnej zasady swobody działalności gospodarczej i autonomii woli stron w granicach określonych przepisami prawa podatkowego.

Geneza historyczna

Pierwsze współczesne formy oszustw podatkowych jako zjawisko społeczno-gospodarcze pojawiły się w XVIII wieku wraz z rozwojem nowoczesnych systemów podatkowych. Szwajcaria, wprowadzając w 1713 roku przepisy o tajemnicy bankowej w kantonie Genewa, stworzyła pierwowzór współczesnych mechanizmów ułatwiających unikanie opodatkowania. Intensyfikacja zjawiska nastąpiła po II wojnie światowej, gdy wysokie stawki podatkowe wprowadzone w celu odbudowy gospodarek europejskich zwiększyły motywację do uchylania się od ich płacenia.

Era dekolonizacji lat 1950-1960 przyniosła powstanie licznych jurysdykcji oferujących preferencyjne warunki podatkowe, co doprowadziło do wykształcenia się współczesnego systemu rajów podatkowych. Globalizacja gospodarki i rozwój technologii informatycznych w końcu XX wieku umożliwiły powstanie wyrafinowanych, międzynarodowych schematów oszustw podatkowych.

Typologie oszustw podatkowych

Oszustwa w zakresie podatków bezpośrednich

Obejmują zaniżanie dochodów, zawyżanie kosztów uzyskania przychodów, ukrywanie źródeł dochodów oraz wykorzystywanie fikcyjnych transakcji dla zmniejszenia podstawy opodatkowania. Charakterystyczne dla tej kategorii jest wykorzystywanie podmiotów zagranicznych w jurysdykcjach o niskim opodatkowaniu.

Oszustwa w zakresie podatków pośrednich

Dominującą formą są oszustwa związane z podatkiem od towarów i usług (VAT), w tym oszustwa karuzelowe wykorzystujące mechanizm dostaw wewnątrzwspólnotowych w Unii Europejskiej. Schemat karuzeli VAT polega na wielokrotnym obrocie towarami między podmiotami z różnych państw członkowskich, gdzie jeden z uczestników („znikający podatnik”) nie odprowadza należnego podatku.

Oszustwa międzynarodowe

Wykorzystują różnice w systemach podatkowych różnych państw oraz luki w umowach o unikaniu podwójnego opodatkowania. Przykładem jest skandal Cum-Ex w Niemczech, gdzie straty szacuje się na około 31-36 miliardów euro. Łączne straty w całej Europie z tytułu Cum-Ex wyniosły około 55 miliardów euro, obejmując także Francję (17 mld euro), Włochy (4,5 mld euro), Danię (1,7 mld euro) i Belgię (201 mln euro).

Współpraca międzynarodowa

Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) koordynuje globalne działania przeciwko oszustwom podatkowym poprzez standardy automatycznej wymiany informacji finansowych (AEOI) oraz projekt Base Erosion and Profit Shifting (BEPS). W 2021 roku 141 jurysdykcji zgodziło się na wprowadzenie globalnego minimalnego podatku dochodowego od przedsiębiorstw w wysokości 15%.

Unia Europejska wprowadziła system VIES (VAT Information Exchange System) oraz mechanizmy szybkiej reakcji przeciwko oszustwom VAT. Planowany system VAT in the Digital Age (ViDA) ma zapewnić raportowanie transakcji w czasie rzeczywistym.

Technologie w zwalczaniu oszustw

Współczesne administracje skarbowe wykorzystują sztuczną inteligencję i analizę wielkich zbiorów danych do identyfikacji nieprawidłowości. Systemy uczenia maszynowego analizują wzorce transakcji, wykrywają powiązania między podmiotami i automatycznie oceniają ryzyko podatkowe. Technologia blockchain oferuje możliwość stworzenia niepodważalnego rejestru transakcji, choć jednocześnie kryptowaluty stwarzają nowe możliwości dla oszustów.

Perspektywy

Przyszłość zwalczania oszustw podatkowych związana jest z pełną cyfryzacją procesów podatkowych, harmonizacją międzynarodowych standardów oraz wykorzystaniem zaawansowanych technologii. Kluczowym wyzwaniem pozostaje zachowanie równowagi między skutecznością kontroli fiskalnej a ochroną praw podatników oraz konkurencyjnością gospodarek narodowych.

Oszustwa podatkowe – publikacje Kancelarii Skarbiec

Robert Nogacki: Fiskus nie może zakładać, że podatnik go oszukuje – wyrok o sygn. akt I FSK 666/18

2021-08-23: Wprowadzając do polskiego porządku prawnego instytucję wniosku o wydanie indywidualnych interpretacji podatkowych, ustawodawca chciał zrealizować dwie podstawowe funkcje: informacyjną oraz gwarancyjną. Oznacza to, że organy podatkowe, wydając interpretacje indywidualne, powinny koncentrować się na przepisach prawa podatkowego mających zastosowanie do zastanego przez podatnika stanu faktycznego lub zdarzenia przyszłego. Przedstawiony poniżej przypadek podatnika, chcącego skorzystać z prawa do odliczenia pełnego VAT naliczonego w przypadku nabycia samochodu osobowego, pokazuje, że organy podatkowe często wykraczają poza swoje kompetencje, kreując własną rzeczywistość, a na końcu negatywne konsekwencje ponosi podatnik. Warto wskazać, że w omawianej sprawie interpretacja indywidualna została wydana w dniu 17 sierpnia 2017 r., a ostateczne rozstrzygnięcie przed NSA, korzystne dla podatnika, zapadło po prawie czterech latach, tj. 20 kwietnia 2021 r.

Robert Nogacki: Ukradzione przez oszustów pieniądze państwo „ściąga” z uczciwych przedsiębiorców

2020-03-02: Jak chronić majątek firmy przed… państwem? Dla obrony przed przestępcami może wystarczyć wysoki płot czy wykup ubezpieczenia. Na służby skarbowe Państwa to już jednak nie wystarcza. Te ostatnie, w ramach walki z powodującymi szkody Skarbu Państwa oszustwami podatkowymi, próbują je naprawiać pieniędzmi przedsiębiorców, którzy przestępcami nie są. Bo tak jest łatwiej.

Robert Nogacki: Nadużycie prawa i obejście ustawy na gruncie przepisów ustawy o VAT i ich możliwe konsekwencje

2019-07-08: Nadużycie prawa to instytucja, która od dłuższego czasu budzi wiele kontrowersji i żywych dyskusji. W Polsce brakuje bowiem jasnej i precyzyjnej regulacji, która stwierdzałaby, jaki jest dokładny zakres tej regulacji. Tymczasem niezwykle trudno odróżnić ją od legalnego planowania podatkowego albo w drugą stronę – od oszustwa podatkowego.

Robert Nogacki: Nowe zasady weryfikacji zasadności zwrotu podatku. Ustawodawca znacznie zwiększa kompetencje fiskusa

1 stycznia 2017 r. ustawodawca znacząco zmienił sytuację prawną podatników. Wprowadził nowe regulacje, które zwiększyły uprawnienia organów skarbowych do przeprowadzania kontroli podatkowych przedsiębiorców. Celami zmian według Ministerstwa Finansów są uszczelnienie systemu podatkowego, zwalczenie oszustw podatkowych i poprawa efektywności fiskusa w egzekwowaniu należności podatkowych. Czy dokonując reformy podatkowej, ustawodawca utrudni codzienne funkcjonowanie uczciwych podatników w obrocie gospodarczym?

Robert Nogacki: Pomimo oszustwa, podatki trzeba płacić

2022-10-14: Spółka, która została oszukana przez osobę podszywającą się pod jej kontrahenta i w efekcie straciła towary wysłane z odroczoną płatnością, będzie musiała wykazać przychód z tytułu ich sprzedaży, do czasu aż nie udowodni, że padła ofiarą oszustwa. W konsekwencji firma jest pozbawiona i towarów, i pieniędzy a dodatkowo jest zobowiązana zapłacić podatek od de facto nie zaistniałego dochodu. Takie wnioski płyną z jednego z ostatnich stanowisk fiskusa wyrażonego w interpretacji z dnia 2022-08-18 nr 0111-KDIB1-3.4010.344.2022.4.JKU.

Robert Nogacki

Założyciel i partner zarządzający kancelarii prawnej Skarbiec, uznanej przez Dziennik Gazeta Prawna za jedną z najlepszych firm doradztwa podatkowego w Polsce (2023, 2024). Doradca prawny z 19-letnim doświadczeniem, obsługujący przedsiębiorców z listy Forbesa oraz innowacyjne start-upy. Jeden z najczęściej cytowanych ekspertów w dziedzinie prawa handlowego i podatkowego w polskich mediach, regularnie publikujący w Rzeczpospolitej, Gazecie Wyborczej i Dzienniku Gazecie Prawnej. Autor publikacji „AI Decoding Satoshi Nakamoto. Sztuczna inteligencja na tropie twórcy Bitcoina” oraz współautor nagrodzonej książki „Bezpieczeństwo współczesnej firmy”. Profil na LinkedIn: 18.5 tys. obserwujących, 4 miliony wyświetleń rocznie. Nagrody: czterokrotny laureat Medalu Europejskiego, Złotej Statuetki Polskiego Lidera Biznesu, tytułu „Międzynarodowej Kancelarii Prawniczej Roku w Polsce w zakresie planowania podatkowego”. Specjalizuje się w strategicznym doradztwie prawnym, planowaniu podatkowym i zarządzaniu kryzysowym dla biznesu.