Fikcyjne transakcje
Fikcyjne transakcje stanowią kategorię czynności gospodarczych zgłaszanych organom podatkowym lub ujmowanych w księgach rachunkowych, które w rzeczywistości nie zostały przeprowadzone, będąc albo czynnościami pozornymi maskującymi inne działania, albo operacjami całkowicie nieprawdziwymi, niemającymi miejsca w rzeczywistym obrocie gospodarczym. Dokumentowane są najczęściej za pomocą tak zwanych pustych faktur, które nie odzwierciedlają faktycznych transakcji handlowych, stanowiąc fikcyjny zapis operacji gospodarczych stworzony wyłącznie dla celów manipulacji zobowiązaniami podatkowymi.
Geneza zjawiska fikcyjnych transakcji sięga początków rozwoju nowoczesnych systemów podatkowych, kiedy to wraz z powstaniem podatku obrotowego i dochodowego oraz rozwojem rachunkowości handlowej pojawiły się pierwsze próby sztucznego kreowania kosztów i dochodów w celu manipulowania wysokością zobowiązań wobec fiskusa. Istota fikcyjnych transakcji sprowadza się do intencjonalnego zafałszowania obrazu rzeczywistej działalności gospodarczej przedsiębiorstwa w dokumentacji księgowej i podatkowej, realizowanego poprzez unikanie opodatkowania przez sztuczne zwiększanie kosztów uzyskania przychodów, wyłudzanie nienależnego zwrotu podatku VAT na podstawie pustych faktur dokumentujących nieistniejące dostawy towarów lub świadczenie usług, ukrywanie rzeczywistych dochodów poprzez fałszywe rozliczenia maskujące faktyczny przepływ środków pieniężnych oraz zawyżanie wartości przedsiębiorstwa poprzez kreowanie fikcyjnych przychodów w celu pozyskania finansowania zewnętrznego lub zwiększenia atrakcyjności inwestycyjnej.
W kontekście międzynarodowym fikcyjne transakcje stanowią problem o charakterze globalnym, szczególnie nasilony w ramach transgranicznego handlu i międzynarodowych łańcuchów dostaw. W Unii Europejskiej zjawisko to najczęściej przybiera formę oszustw karuzelowych, gdzie fikcyjne transakcje między podmiotami z różnych państw członkowskich wykorzystywane są do wyłudzania zwrotu podatku VAT poprzez wykorzystanie mechanizmu odwrotnego obciążenia i zerowej stawki VAT w dostawach wewnątrzwspólnotowych. Mechanizm ten polega na wielokrotnym obrocie tym samym towarem między podmiotami z różnych krajów, przy czym jeden z uczestników łańcucha, tak zwany znikający podatnik, nie odprowadza należnego podatku VAT, podczas gdy pozostałe podmioty występują o jego zwrot.
Ewolucja przestępstwa fikcyjnych transakcji odzwierciedla postęp technologiczny i rozwój globalnych systemów finansowych. Od prostych papierowych fałszerstw dokumentów księgowych zjawisko to przekształciło się w skomplikowane schematy finansowe wykorzystujące zaawansowane narzędzia cyfrowe, w tym technologię blockchain i kryptowaluty jako nowe metody maskowania lub generowania pozornych obrotów gospodarczych. Współczesne technologie informatyczne umożliwiają automatyczne generowanie masowych fikcyjnych dokumentów oraz przeprowadzanie globalnych transferów bez rzeczywistego przepływu towarów lub usług, co znacząco utrudnia wykrywanie i ściganie tego typu przestępstw.
Międzynarodowe organizacje, takie jak OECD i Komisja Europejska, podejmują skoordynowane działania zmierzające do ograniczenia zjawiska fikcyjnych transakcji poprzez wdrażanie systemów automatycznej wymiany informacji podatkowych, promocję elektronicznego fakturowania oraz wykorzystanie analizy big data do identyfikacji podejrzanych wzorców transakcyjnych. Wprowadzenie mechanizmów takich jak jednolity plik kontrolny, system STIR w Polsce czy planowany system ViDA w Unii Europejskiej znacząco zwiększa możliwości wykrywania fikcyjnych operacji poprzez automatyczne porównywanie danych z różnych źródeł i identyfikację anomalii w przepływach gospodarczych.
Fikcyjne transakcje pozostają jednym z najpoważniejszych wyzwań dla współczesnych systemów podatkowych, generując znaczące straty dla budżetów państw, zakłócając uczciwą konkurencję gospodarczą oraz podważając zaufanie do systemu podatkowego. Ich skuteczne zwalczanie wymaga nie tylko rozwoju technologicznych narzędzi kontrolnych i analitycznych, ale również międzynarodowej koordynacji działań, harmonizacji przepisów oraz edukacji przedsiębiorców w zakresie konsekwencji uczestnictwa w tego typu procederach. W perspektywie długoterminowej można oczekiwać stopniowego ograniczania skali zjawiska w najbardziej rozwiniętych gospodarkach, choć przestępczy know-how będzie nieuchronnie ewoluował wraz z rozwojem nowych technologii finansowych i komunikacyjnych.
Publikacje Kancelarii Skarbiec na temat zarzutu fikcyjności transakcji w toku spraw podatkowych i karnoskarbowych
Robert Nogacki: Brak rachunku bankowego i zapłata gotówką nie stanowią dowodu na fikcyjną transakcję
2019-10-09: Fiskus stwierdził, że przedsiębiorca wystawił fakturę niedokumentującą rzeczywistego zdarzenia gospodarczego, bo m.in. rozliczeń transakcji dokonano gotówką i z pominięciem rachunków bankowych. Rozpoznający skargę przedsiębiorcy Wojewódzki Sąd Administracyjny w Łodzi orzekł, że „…ani brak rachunków bankowych, ani dokonywanie płatności gotówką (…) nie mogą stanowić żadnego dowodu na fikcyjność transakcji…” (wyrok z 13 sierpnia 2019 r., sygn. akt I SA/Łd 148/19).
Robert Nogacki: Transakcja pozorna w świetle prawa UE
2023-09-12: Podatnik nie może być pozbawiany prawa do odliczenia VAT tylko dlatego, że przeprowadzona transakcja sklasyfikowana została jako transakcja pozorna i nieważna w oparciu o przepisy polskiego Kodeksu cywilnego, jeśli organy nie wykażą, że transakcja spełnia również przesłanki pozorności (transakcja pozorna) w rozumieniu prawa UE, albo że jest wynikiem oszustwa.
Robert Nogacki: Fikcyjność transakcji dostawy – przesłanki na podstawie wyroku NSA o sygn. I FSK 1683/20
2021-05-07: Karuzele VAT-owskie są przedmiotem dużego zainteresowania fiskusa w ostatnich latach. W związku z tym bardzo szczegółowo badane są łańcuchy transakcji i powiązań pomiędzy podmiotami, szczególnie w sytuacji, gdy towar opuścił terytorium Polski. Zdarza się, że dla „urealnienia” karuzeli VAT-owskiej w takie transakcje angażowane są legalnie działające podmioty, niebędące oszustami podatkowymi. W związku z tym podatnicy powinni zachować szczególną ostrożność, jeżeli chodzi o weryfikację swoich kontrahentów oraz dokonywanych transakcji. Istotne jest w tym zakresie wdrożenie odpowiednich procedur weryfikujących transakcje i kontrahenta, zbieranie w związku z tym odpowiednich dowodów, jak też prawidłowe i rzetelne dokumentowanie transakcji. Jak bardzo jest to ważne, przekonał się podatnik, będący bohaterem sprawy, która ostatecznie skończyła się wyrokiem Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 28 stycznia 2021 r. sygn. I FSK 1683/20.
Założyciel i partner zarządzający kancelarii prawnej Skarbiec, uznanej przez Dziennik Gazeta Prawna za jedną z najlepszych firm doradztwa podatkowego w Polsce (2023, 2024). Doradca prawny z 19-letnim doświadczeniem, obsługujący przedsiębiorców z listy Forbesa oraz innowacyjne start-upy. Jeden z najczęściej cytowanych ekspertów w dziedzinie prawa handlowego i podatkowego w polskich mediach, regularnie publikujący w Rzeczpospolitej, Gazecie Wyborczej i Dzienniku Gazecie Prawnej. Autor publikacji „AI Decoding Satoshi Nakamoto. Sztuczna inteligencja na tropie twórcy Bitcoina” oraz współautor nagrodzonej książki „Bezpieczeństwo współczesnej firmy”. Profil na LinkedIn: 18.5 tys. obserwujących, 4 miliony wyświetleń rocznie. Nagrody: czterokrotny laureat Medalu Europejskiego, Złotej Statuetki Polskiego Lidera Biznesu, tytułu „Międzynarodowej Kancelarii Prawniczej Roku w Polsce w zakresie planowania podatkowego”. Specjalizuje się w strategicznym doradztwie prawnym, planowaniu podatkowym i zarządzaniu kryzysowym dla biznesu.