Odpowiedzialność karna osoby prawnej za czyn jej reprezentanta

Aktem prawnym, o którym mowa powyżej, jest ustawa z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz.U. nr 197, poz. 1661; tj. z dnia 23 marca 2018 r. Dz.U. z 2018 r. poz. 703). „Ustawa ta określa zasady odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, jako przestępstwa lub przestępstwa skarbowe oraz zasady postępowania w przedmiocie takiej odpowiedzialności.”

Podmiotem zbiorowym według tej ustawy „jest osoba prawna oraz jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną z wyłączeniem Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego i ich związków, a także spółka handlowa z udziałem Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub związku takich jednostek, spółka kapitałowa w organizacji, podmiot w stanie likwidacji oraz przedsiębiorca niebędący osobą fizyczną, oraz zagraniczna jednostka organizacyjna”.

Podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności, o ile wszystkie trzy ustawowe przesłanki zostaną spełnione łącznie. Przede wszystkim musi zostać popełniony „czyn zabroniony, którym jest zachowanie osoby fizycznej działającej w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego w ramach uprawnienia lub obowiązku do jego reprezentowania, podejmowania w jego imieniu decyzji lub wykonywania kontroli wewnętrznej albo przy przekroczeniu tego uprawnienia lub niedopełnieniu tego obowiązku, dopuszczonej do działania w wyniku przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków przez osobę, o której mowa powyżej, działającej w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego, za zgodą lub wiedzą osoby, o której mowa powyżej, będącej przedsiębiorcą, który bezpośrednio współdziała z podmiotem zbiorowym w realizacji celu prawnie dopuszczalnego, o ile zachowanie to przyniosło lub mogło przynieść podmiotowi zbiorowemu korzyść, chociażby niemajątkową”.

Następnie „fakt popełnienia czynu zabronionego przez ww. osobę został potwierdzony prawomocnym wyrokiem skazującym tę osobę, wyrokiem warunkowo umarzającym wobec niej postępowanie karne albo postępowanie w sprawie o przestępstwo skarbowe, orzeczeniem o udzielenie tej osobie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności albo orzeczeniem sądu o umorzeniu przeciwko niej postępowania z powodu okoliczności wyłączającej ukaranie sprawcy”.

Dodatkowo do popełnienia czynu zabronionego doszło w następstwie co najmniej braku należytej staranności w wyborze osoby fizycznej dopuszczonej do działania w sposób wyżej wymieniony lub działającej w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego, za zgodą lub wiedzą takiej osoby lub jeżeli do popełnienia czynu zabronionego doszło w następstwie co najmniej braku należytego nadzoru nad tą osobą ze strony organu lub przedstawiciela podmiotu zbiorowego.

Ustawa w swym zamkniętym katalogu wymienia kilkadziesiąt rodzajów czynów zabronionych z kilkudziesięciu różnych ustaw, których dopuścić się może reprezentant podmiotu zbiorowego.

Są to m.in.:

• „przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu,
• przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi,
• przeciwko wiarygodności dokumentów (z art. 270-273 KK),
• jak i przestępstwa skarbowe m.in. przeciwko obowiązkom podatkowym i rozliczeniom z tytułu dotacji lub subwencji (np. z art. 54 KKS – oszustwo podatkowe, art. 56 KKS – podanie nieprawdy w deklaracji czy art. 76 KKS – wyłudzenie zwrotu VAT),
• przeciwko obowiązkom celnym oraz zasadom obrotu z zagranicą towarami i usługami,
• przeciwko obrotowi dewizowemu, a także przeciwko organizacji gier hazardowych”.

„W postępowaniu karnym albo w postępowaniu w sprawie o przestępstwo skarbowe przeciwko reprezentantowi podmiotu o jeden z czynów zabronionych wymienionych w ustawie, jeżeli zachodzi uzasadnione podejrzenie, że przyniósł on lub mógł przynieść podmiotowi zbiorowemu korzyść, chociażby niemajątkową, podmiot ten może zgłosić udział swojego przedstawiciela w postępowaniu przed sądem, ale nie później niż przed zamknięciem przewodu sądowego w pierwszej instancji.

Przedstawicielem nie może być jednak ów reprezentant. W rozprawie mogą wziąć udział: wnioskodawca, tj. co do zasady prokurator lub pokrzywdzony, pokrzywdzony dopuszczony do udziału w postępowaniu obok prokuratora, przedstawiciel podmiotu zbiorowego i jego obrońca”.

„Wobec podmiotu zbiorowego sąd orzeka karę pieniężną w wysokości od 1 000 do 5 000 000 złotych, nie wyższą jednak niż 3% przychodu osiągniętego w roku obrotowym, w którym popełniono czyn zabroniony będący podstawą odpowiedzialności podmiotu zbiorowego.

Wobec podmiotu zbiorowego orzeka się co do zasady także przepadek: przedmiotów pochodzących chociażby pośrednio z czynu zabronionego lub które służyły, lub były przeznaczone do popełnienia czynu zabronionego, korzyści majątkowej pochodzącej chociażby pośrednio z czynu zabronionego, równowartości przedmiotów lub korzyści majątkowej pochodzących chociażby pośrednio z czynu zabronionego”.

Sąd może także orzec wobec podmiotu zbiorowego m.in.: „zakaz promocji lub reklamy prowadzonej działalności, wytwarzanych lub sprzedawanych wyrobów, świadczonych usług lub udzielanych świadczeń, zakaz korzystania z dotacji, subwencji lub innych form wsparcia finansowego środkami publicznymi, zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne czy też podanie wyroku do publicznej wiadomości”.

Ponadto „w postępowaniu w sprawie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego lub w postępowaniu karnym albo postępowaniu w sprawie o przestępstwo skarbowe przeciwko reprezentantowi podmiotu o jeden z czynów zabronionych wymienionych w ustawie sąd może zastosować wobec podmiotu zbiorowego środek zapobiegawczy w postaci zakazu łączenia się, podziału lub przekształcania się podmiotu zbiorowego, zakazu ubiegania się o zamówienia publiczne na czas trwania tych postępowań, a także obciążania w tym czasie bez zgody sądu swojego majątku lub zbywania bez takiej zgody określonych przez sąd składników majątkowych, a dodatkowo w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, jeszcze przed jego wszczęciem, można wystąpić do właściwego sądu o wydanie postanowienia o zabezpieczeniu na mieniu podmiotu zbiorowego grożącej kary pieniężnej lub przepadku”.

Omawiana ustawa jest krótka – składa się z 48 dość krótkich artykułów. Wypełniona jest jednak represyjną treścią nastawioną na maksymalizację karalności czynu przestępczego reprezentanta podmiotu zbiorowego.

Co więcej, art. 26 tej ustawy wskazuje także, że „odpowiedzialność albo brak odpowiedzialności podmiotu zbiorowego na zasadach określonych w niniejszej ustawie nie wyłącza odpowiedzialności cywilnej za wyrządzoną szkodę, odpowiedzialności administracyjnej ani indywidualnej odpowiedzialności prawnej sprawcy czynu zabronionego.”

Oznacza to, że np. w sprawach podatkowych danej spółki możemy mieć do czynienia z sytuacją, w której po wydaniu ostatecznej decyzji wymiarowej na spółce ciążyć będzie rzekoma zaległość podatkowa wraz z odsetkami, uruchomiona zostanie automatycznie egzekucja z jej majątku, co najmniej prezes zarządu otrzyma zarzuty karne skarbowe za owe uszczuplenia podatkowe, a po jego skazaniu istnieje realne zagrożenie, że podmiot, którym zarządza, również poniesienie dotkliwe sankcje karne i to często, zanim prawomocnie zakończy się sprawa podatkowa przed sądem administracyjnym, który ostatecznie może nawet orzec na korzyść dla spółki.

Niezbędne są zatem działania prewencyjne mające na celu nie tylko zabezpieczenie majątku spółki i majątku jej reprezentanta, ale także wybór profesjonalnego prawnika, który pomoże w doborze właściwej strategii działania oraz nakreśli linię obrony w przypadku wszczęcia przeciwko spółce sprawy i prowadzenia coraz częściej już kaskadowych postępowań wobec podmiotów gospodarczych.

Autor: Kancelaria Prawna Skarbiec